عەقل ئێک ژ وان بابەتایە سوحبەتێن زۆر ژ لایێ موتەکەلم و فەیلەسۆفانڤە ل سەر هاتیەکرن، هەر ئێک ژ وان ب ڕەنگەکێ پێناسەکریە و دایە دیارکرن، د ناڤ هەلبەستێدا گەلەک جاران دهێت ڕەدکرن، یان ژی کێم بها دبت، ئەڤەژی چونکی پتر هەلبەست کریارەکا خەیالاوی یە و ژ بەرهەما خەیالا مرۆڤی دئێت هەبوونێ، هەرچەند ئەو ب خوە ـ هەلبەست ـ کریارەکا عەقلیە، چونکی مرۆڤە ب ڤی کاری ڕادبت و ئەنجامددەت و ڕێک دئێخت، ئەرێ ما چێبوویە ڕۆژەکێ گیانەوەرەکێ هەلبەستەک ڤەهاندی؟ لەورا ب ڤی ڕەنگی ئەگەر د ناڤ پایەیا هەلبەستێدا عەقل کێم بها بت ژی، لێ د کۆکا خوەدا کریارەکا عەقلانەیە.
جلالەددینێ ڕۆمی یێ بەلخی ، شاعرێ مەزنێ جیهانی، د بەرهەمێن خوەدا ژ (مثوی معنوی، غزلیات شمس...)بابەتێ عەقلی ل پێش چاڤگرتیە، د دیتنا ویدا دوو جۆرێن عەقلی هەنە، ئەوژی (عەقلێ باش و عەقلێ خراب) ب دیتنا عرفانی دبێژنێ: (عقل کلی، عقل جزئ) عەقلێ گشتی(کلی) عەقلەکێ ڕووحانی و هزری یە، لەورا دبێژنێ عەقلێ باش، بەلێ عەقلێ دی، عەقلەکێ دنیای یە، جهێ گوتنێ یە ئەڤ جۆرێن عەقلی د دیتنا هەمی عارفاندا وەکی ئێک نینە، بۆ نموونە ل دەڤ شێخ شهاب الدین سهروردی (شیخ اشراق)عەقلێ گشتی (نور)ە و ل دەڤ محی الدین ابن عربی عەقلێ گشتی (عشق)ە.
مولوی دبێژت:
"عقل جزوی را وزیر خود مگیر
عقل کُل را ساز ای سلطان وزیر
مرهوا را تو وزیر خودمساز
که بر آید جان پاکت از نماز"
دفتر چهارم، بیت 1258.
ب دیتنا وی نابت ئەم پشتبەستنێ ل سەر عەقلێ بەشی بکەین، بەلکو دڤێت پشتا خوە ب عەقلێ گشتی گرێدەین.
ژ ئالیەکێ دیڤە د مەسەلا شورایێدا، ل دویڤ گوتنا پێغەمبەری (سلاڤ لێ بن):" لایجتمع امتي علی الضلالة" ئەو دبینت: هەردەما عەقل پێکڤە کۆمبوون و هزرێن خوە ل هەڤگۆهارتن وی دەمی ئەو ناکەڤن خەلەتیێ و نە وەکی عەقلێ ب تنێ یە، کەرەم دکەت:
" ورچه عقلت هست، با عقل دگر
یار باش و مشورت کن ای پدر
با دو عقل از بس بلاها وارهی
پای خود بر اوج گردون ها نهی"
دفتر چهارم، بیت 1263.
مەرەم ژێ ئەوە هەردەما عەقل ل گەل ئێک کۆمبوون و مشاورەتکر، وی دەمی دێ بلا و دەرد ژ خەلکێ دویربن و دێ شێ هەر تشتی کۆنترۆل کەی.
پرسیارەک ل ڤێرێ خویا دبت، ئەرێ مولوی تا ڤی ڕادەی ب عەقلێ گشتیڤە گرێدایە، ئەرێ عەقلێ بەشی ب دروستی ڕەددکەت؟ د بەرسڤدا دێ بژین نەخێر، ئەو عەقلێ بەشی ب دروستی ڕەدناکەت، بەلکو ئەو ل وێ باوەرێ یە ئەم دشێن وی جۆرێ عەقلی ب ڕێکا زانت و مەعریفەتێ ئاڤابکەین و موشتاقی زانین و زانیاریان بکەین.
لەورا د دیتنا مەولانایێ ڕۆمیدا، عەقلێ گشتی ل جهێ خوە و هیچ کێشەیەک نینە، بەلێ یا کێشە ل سەر عەقلێ بەشی یە، ئەو جۆرێ عەقلیە یێ دهێت ب دەستڤەئینان، وەکی (Superego) یا دەروونناسیا فرۆیدی یە، دبت ئەڤ جۆرێ عەقلی بکەڤت د خەلەتیاندا، کەسەکێ عەقلێ خوە باش فێرنەکری وەکی موریدەکێ دبت دژی ڤی جۆرێ عەقلی بت، بەلێ کەسەکێ وەکی مولوی عارف نابت ڤێ خەلەتیێ بکەت و دژی ڤی جۆرێ عەقلی بت.
مەولانا ل جهەکێ د پەرتووکا خوەدا یا بناڤێ (فیە ما فیە)دبێژت:" عەقل وی دەمی یێ باشە، دەما تە بەرەڤ دەرگەهێ پاشایی (سیمبۆل ژ خودێ)یە، ببەت. هەردەما تو گەهشتی بەردەرگەهێ وی، وی دەمی عەقلی پشتگۆهڤە باڤێژە و دەستا ژێ بەردە، چونکی وی دەمی عەقل زیانبارە، ئانکو هەردەما تو گەهشتی دەڤ وی، خوە ب دروستی ڕادەستی وی بکە".
ب ڤی ڕەنگی دیارە مولوی، سەرەرای باوەریا تمام و ڕەها ب عەقلێ گشتی، د هەمان دەمدا وی باوەری ب عەقلێ بەشی ژی هەیە و مزۆڤ دشێت هزر و ئەندیشا خوە ب ڕێکێن زانستێ و مەعریفەتێ ئاڤابکەت، چونکی مرۆڤ د بنەرەتدا هەمان ئەو هزرە، نەکو جەستە، وەکی دبێژت:
"ای برادر تو همان اندیشەای
ما بقی تو استخوان و ریشەای".
مرۆڤ ب ڕەنگێ هزرا خوە هەیە، یا دی ب جەستە و هەستیان نەنیشانا مرۆڤبوونێ یە.
#وحیدسندی
#عرفانناسی