لە سەدەی هەژدەهەمدا، ژمارەی دانیشتوانی سەر گۆی زەوی تەنها یەك ملیار كەس بوو، لە ئێستادا ئەو ژمارەیە (7.8) ملیارە، واتا لە ماوەی دوو سەد ساڵدا ژمارەی دانیشتوانی سەر گۆی زەوی نزیكەی پێنج ملیار كەس زیادی كردووە، بێ گومان لە دوای شۆڕشی پیشەسازی و پێشكەوتنی پزیشكی، سەرهەڵدانی ئابووری، پیشەسازی كشتوكاڵ و خۆراك و كەمبوونەوەی ڕێژەی مردنی منداڵ، كاریگەریان لەسەر زۆربوونی ڕێژەی لەدایكبوون هەبووە.

زۆربوونی دانیشتووان لە جیهاندا، یەكێكە لە كێشەكانی ژینگە، لە ئێستادا ئاسیا خاوەنی 4:6 ملیار كەسە، ئەفریقیا نزیكەی 1:3 ملیارە، ئەوروپا 750 ملیۆن، ئەمریكای لاتین 670 ملیۆن، ئەمریكای باكور 370 ملیۆن و ئوسترالیاش خاوەنی تەنها 40 ملیۆن كەسە، ئەم ژمارەیە پێویستی بە دابینكردنی خۆراك، ئاوی خاوێن، وزە، ئاوەدانكردنەوەو نیشتەجێبوون و هاتوچۆ هەیە.

ئاشكرایە گۆڕانی كەشوهەوا، كە یەكێكە لە مەترسیدارترین كێشەكانی ژینگەیە، هۆكارەكەی دەگەڕێتەوە بۆ بوونی ڕێژەیەكی زۆر لە گازە زیانبەخشەكان، بەتایبەتی گازی دووەم ئۆكسیدی كاربۆن، كە دەمێكە هاوسەنگیەكەی لە سروشتدا تێكچووە، بە زیادبوونی هەر تاكێك لەسەر ڕووی زەوی، بەهۆی بەرخۆریكردنی بەشێكی زۆرتر لە خۆراك، دابینكردنی شوێنی نیشتەجێبوون، هاتووچۆو هەموو پێداویستیەكی ڕۆژانە، بڕێكی زیاتر لە ڕێژەی ئەو گازە زیانبەخشانەو بەتایبەتی دووەم ئۆكسیدی كاربۆن دەچێتە هەواوە، هەر كەسێك كە نیشتەجێ دەبێ، هاتوچۆ دەكات، خۆراك و ئاوی پێویست، یا هەر پێداویستییەكی تر، پێویستی بە وزەو كەرەستەی خاوو سامانی سروشتی هەیە، سوتاندنی ئەو وزەیەش لێكەوتەی دووەم ئۆكسیدی كاربۆنی و هەندێ گازی زیانبەخشی دیكەی دەبێ، ئەو بەرخۆریەش بەپێی ئاستی ژیار زیاتر دەبێت، بۆ نمونە لە وڵاتە پێشكەوتووەكان زۆر زیاترە لە چاو وڵاتە دواكەوتووەكاندا.

زیادبوونی ڕێژەی گازە زیانبەخشەكان، دەبنە هۆی گەرمبوونی ئەتمۆسفێری گۆی زەوی، توانەوەی بەستەڵەكی جەمسەرەكان و پاشان بەرزبوونەوەی ئاستی ئاوی دەریا، ئەویش دەبێتە هۆی ڕوودانی لافاو، بەتایبەتی لە كەنار دەریاكان و ئوقیانوسەكاندا، ئاوارەكانی بەنگلادیش زیندووترین نموونەی قوربانی ئەو لافاوانەن، كە بەئاوارەیی بەرەو هیندستان كۆچ و ڕەو دەكەن، لە كاتێكدا هیندستان خۆی بەدەست چڕی دانیشتوانییەوە دەناڵێنێت، هەر ئەو لافاوانەش دەبنە هۆی كەمكردنەوەی زەوی و زاری شیاوی كشتوكاڵی و بەرهەمهێنانی خۆراك.

هەر توانەوەی سەهۆڵبەندانی جەمسەرەكان نا، بەڵكو توانەوەی چاڵەشەختەو سەهۆڵبەندانی چیاكانی هیمالایاش، كە سەرچاوەی ئاوی ڕوباری گەنج و براهمابوتران، كەمبوونەوەی ئاوی ئەو ڕوبارانە هەڕەشەن بۆ سەر ژیانی ملیۆنەها كەس، كە سەرقاڵی چاندنی برنج و دانەوێڵەن لە كەناری ئەو ڕوبارانەدا، جگە لە ئاوارەبوونیان لە كاتی لافاوو كارەساتی سروشتیدا.

ڕاوكردنی ماسی، بۆ دابینكردنی ئاسایشی خۆراك و پڕكردنەوەی پێداویستی زۆربوونی دانیشتوان، یەكێكە لە سەرچاوەكانی پرۆتینی ئاژەڵە، ئەو ڕاوكردنە، ئەوەندە زیادەڕۆیی تێدا دەكرێ، كە ڕێژەی بوونی ماسی بەتایبەتی ماسی تووناو ماسی ئاڵتون، زۆر كەم بوونەتەوە، تەنانەت بەپێی بۆچوونی شارەزایان، ئاوەدانكردنەوە، بنیاتنانی خانوبەرە، لەناودانی دارستان بۆ چاندنی بەروبومی كشتوكاڵی، ‌هەڕەشەی قەڵاچۆكردنی فرەزیندەوەری لێ دەكرێ، جگە لەوەی ئیكۆسیستیمی زۆربەی زیندەوەر دەشێوێنرێ و هاوسەنگی ئیكۆلۆژی تێكدەچێت.

لە ئێستادا زیاتر لە (55%) ی دانیشتوانی جیهان لە شارە گەورەكاندا دەژین، بەڕادەیەك كە لە ساڵی (200) دا، تەنها (371) شاری گەورە هەبوون، كە ژمارەی دانیشتووانیان لە یەك ملیۆن كەس زیاتر بێت، لە ساڵی (2018) دا بووە (548) شارو چاوەڕوان دەكرێت لە ساڵی (2030) دا جیهان ببێتە خاوەنی (706) شاری گەورە، كە ژمارەی هەر یەكێكیان ملیۆنەها كەس زیاتر بێ.

جیهان بەرامبەر كۆمەڵێ كێشەی ژینگەیی بۆتەوە، وەكو بەرزبوونەوەی پلەی گەرمی، توانەوەی بەستەڵەك، لافاو، وشكەساڵی، نەمانی زۆرێك لە زیندەوەر، كەمبوونەوەی سامانی سروشتی، ئاگركەوتنەوە، كەڵەكەبوونی خاشاك و پیسبوونی ئاو، بە زۆربوونی دانیشتوانیش، ئەم كێشەو پێشهاتانە زیاتر دەبن و لێكەوتەكانیشی بە تێپەڕبوونی كات كاریگەرتر دەبن.

لەبابەتێكی كەشتی نووحدا هاتووە، لە ئێستادا ژمارەی دانیشتوان لە سەرجەم ئەو وڵاتانەدا بەرەو زۆربوون دەچێت كە هەژارن، وشیاری تیایدا لاوازەو نەخوێندەواری تیایدا لە ئاستێكی بەرزدایە، هەروەها بەهۆی ئەوەی ڕێژەیەكی زۆری گەنج، كە لە هەندێ شوێندا دەگاتە (40%) و زۆربەیان بێكارو هەژارو نەخوێندەوارن، هیچ بەرچاوڕوونی و پلانێكیان بۆ دواڕۆژ نیە، بۆیە ڕێكخراوە نێودەوڵەتییەكان هەڵمەتێكیان بۆ خستنەبەر خوێندنی كچان و بڵاوكردنەوەی هۆشیاری بۆ كەمكردنەوەی هاوسەرگیری لە تەمەنی كەم و پاشتر كەمكردنەوەی ڕێژەی لەدایكبوون لەو وڵاتانەدا دەستپێكردووە.