عەلمانیەت وەكو بیرێكی نوێ لە دەرئەنجامی زوڵم و زۆری كەنیسە و پیاوانی ئاینی لە ئەوروپا و دوای سەرهەڵدانی شۆڕشی فەرەنسا لەساڵی 1789 لەو ووڵاتەوە سەری هەڵداو دواتر تەواوی ئەوروپای گرتەوە .
سەرەتاكانی سەدەی ڕابردوو لەسەر دەستی كەمال ئەتاتورك لەتوركیا و پاشان لە وڵاتی میسریش ووردە ووردە هەنگاوی نا بۆ وڵاتانی عەرەبی و ئیسلامی .
بەشێكی زۆر لە هەڵگرانی بیری عەلمانیەت هەم لە ئەوروپا و هەمیش لە وڵاتانی ئیسلامی پێیان وایە دیموكراسیەت وەكو سیستەمی حوكمڕانی بەبێ بوونی عەلمانیەت ئەستەمە بەڵكو بە بەرهەمی عەلمانیەت وەسفی دەكەن .
دەتوانین بڵێین عەلمانیەت وەكو بیرو هزرو دیموكراسیش وەكو سیستەمی حوكمڕانی خزمەتێكی گەورەی بەو وڵاًتانە كردوو هێدی هێدی زوڵًم و زۆری كەنیسە وپیاوانی ئاینی ڕاماڵی و مانای مرۆڤ بوون و شكۆ و ڕێزی بۆ تاكی ئەوروپی گێڕایەوەو سیستەمی حوكمڕانی لاهوتی و كەهنوتی لەبەریەك هەڵوەشاندەوەو خۆشگوزەرانی و عەدالەت و یەكسانی بۆ تاكی ئەوروپی گێڕایەوە .
لەڕووی سیاسیشەوە حوكمی گەلی گێڕایەوە بۆ گەل و بە چەشنێك خزمەتی كرد كە بیرمەندێكی ئەمریكی وەك (فرانسیس فۆكۆیاما)ی گەیاندە ئەو بڕوایەی دیموكراسی – كە هەندێك پێیان وایە دیوی دووەمی عەلمانیەتە – تاكە سیستەم و كۆتا سیستەمی ئیدارەدان و بەڕیوەبردنی خەڵك و حوكمڕانی یە كە مێژوو پێی گەیشتبێت، دیارە مەبەستی فۆكۆیاما دیموكراسی لیبرالیە كە بەواتای حوكمی زۆرینە و پاراستنی مافی كەمینە دێت .
بەڵێ عەلمانیەت و دیموكراسیەت ئەو فریادڕەسە بوون كە جارێكی دی ژیانی بۆ گەلانی ئەوروپا گەڕاندەوە .
وەلێ ئەوەی لەم باسەدا پرسیاری گرنگ و هەستیارە ئەوەیە: ئایا عەلمانیەت و هەڵگرانی بیری عەلمانی لە ووڵاتانی عەرەبی و ئیسلامی چ شتێكی نوێیان بۆ خەڵك و گەلانی ئەم ناوچانە هێناوە ؟ ئایا توانیویانە ئەو خۆشگوزەرانیەی كە عەلمانیەت وەكو فیكرو ئایدیا و عەلمانیەكان وەكو هەڵگری ئەو فكرە لە وڵاتانی ئەوروپی پێشكەشی گەلانی خۆیان كرد ، لەو وڵاتانی ئەم ناوچەیەش هەمان دەرئەنجامی داوە بەدەستەوە ؟
ئایا عەلمانیەكانی ئەم وڵاتانە تا چ ئەندازەیەك دیموكراسیەتیان لە ئەرزی واقع دا بەرجەستەكردووەو ڕوڵیان هەبووە لە نەهێشتنی ستەم و نادادی و بە دامەزراوەكردنی دام و دەزگاكانی حكومەت و چەسپاندنی دیموكراسی راستەقینە كە دروشمی سەرەكی خۆیانە ؟
بۆ وەڵامی ئەم پرسیارگەلە زۆر دوورناكەوینەوە ، بەڵكو هەرێمی كوردستان كە حاڵی حازر تیایدا دەژین و بۆ نزیكەی (30) ساڵە عەلمانیەتی كوردی جڵەوی حوكمڕانیان بە دەستە وەك نمونە وەردەگرین .
بەڵام پێش ئەوەی وەڵامی ئەم پرسیارانە بدەمەوە دەمەوێت ئاماژە بە دووخاڵ بكەم:
1. لێردا مەبەستی سەرەكی نوسینەكەم ڕاگەیاندنی شەڕ نییە لە گەڵ بیرو ئایدیای عەلمانیەت و سیستەمی دیموكراسیەت و ڕەواج دان نییە بەفیكرو ئایدیای ئیسلامی و تەوژمی ئیسلامی ئەم ناوچانە ، بەڵكو مەستم خستنەڕووی واقیعی ئێستای ئەم ناوچانەیە بەتایبەت هەرێمی كوردستان .
2. بێگومان ئەوەی كە لەم باسەدا بۆ هەرێمی كوردستان ئاماژەی پێدەكەم بۆ هەرەزۆری وڵاتانی عەرەبی و ئیسلامی هەمان دەرئەنجام ئەدات بەدەستەوە .
وەك لای بەڕێزتان ڕوونە دووحیزبی دەسەڵات لە هەرێمی كوردستان كە لە ئێستادا بوون بەسیان ، گەورەترین ئەحزابی هەڵگری بیری عەلمانیەتن وبەردەوام پڕوپاگەندەی باوەڕبوون بە بنەماكانی دیموكراسیەت دەكەن و لە سەروبەندی هەر هەڵبژاردنێك دروشمی هێندە گەورە بەرزدەكەنەوەو بەڵێنی هێندە قەبە لە تەواوی سێكتەرە جیاوازەكان بە خەڵك دەدەن كە لە خەیاڵدانی هەر تاكێكی ئەم هەرێمە جیهانێكی بەهەشت ئاسا دروست دەبێت ، بەڵام لە ئەرزی واقیعدا كە دێنەوە سەركورسی دەسەڵات ئەو جیهانە بەهەشت ئاسایە جگە لە سەراب و خەون و خەیاڵات هیچی دی نەبوەو نییە.
حوكمڕانی (30) ساڵی عەلمانیەكانی كوردستان پێمان دەڵێت لە ووڵاتی كوردان ئەو عەلمانیەتە نەك دیموكراسی بەرهەم نەهێنا وخزمەتێكی ئەوتۆی نەكرد بەڵكو بووەتە مۆتەكەو دەسەڵاتێكی ستەمكاری و قۆرخكاری دروستكردوە كە سڵا لەهیچ شتێك ناكاتەوە.
ئەم دەسەڵاتە لە زۆنی زەرد بە درێژایی (30) ساڵی حوكمڕانیان جورئەتی ئەوەی نەبوەو نییە مۆڵەتی فەرمی بدات بەخەڵك بۆ گوزارشتكردن و داواكردنی سادەترینی مافەكانیان بە بیانوی تێكچوونی باری ئەمنی ناوچە ، ئەو ووردە خۆپیشاندانانەشی كە ئەنجام دراون لەو زۆنەدا سەرجەمیان بێ مۆڵەت بوون ، بەتایبەت لە ئێستەدا كە خەڵكی ئەو ناوچانە لەبارێكی دارایی زۆر سەخت دا دەژین و چەندین جار داوای مۆڵەتی خۆپیشاندانیان كردووە بەڵام دەسەڵات پێیان نادات چونكە باش دەزانێت كە بەشێكی زۆری خەڵك لەم دەسەڵاتە دڕدۆنگن و بەدەسەڵاتێكی ستەمكاری پۆلیسی لەقەڵەمی دەدەن .
لەسایەی عەلمانیەتی كوردی دەسەڵاتێك بەرهەم هاتووە لە تەواوی ڕەهەندو بوارەكانەوە شكستی خواردووە ، بەجۆرێك لە هەر بوارێكەوە لێی بڕوانین جگە لە شكست هیچی دی ناچنینەوە.

ئەگەر لە گۆشەنیگا و ڕەهەندی سیاسی وئیداریەوە تەماشای بكەین دەبینین كە ئەم دەسەڵاتە بەهای بۆ زۆرێك لە دامەزراوە ئیداری وسیاسیەكان نەهێشتۆتەوە بەشی هەرەزۆریانی بە حیزبی كردووە تاكە میكانیزمی گۆڕانكاری و دەستاو دەستكردنی دەسەڵات كە بریتیە لە هەڵبژاردنێكی پاك و شەفاف و دیموكراسیانە بە تەزویرو دەنگ كڕین و ساختكاری سوك و بێ بەهاو بێ نرخ كردووە ، دامەزراوەیەكی هەستیاری وەك پەرلەمانی هێندە بێ نرخ كردووە بە چەشنی دیوەخانێكی لێهاتووە بە ئیعازی حیزب كەی بیانەوێت دایدەخەن و كەی بیانەوێت دەیكەنەوە .

خۆ ئەگەر لە ڕووی ئابوریەوە تەماشای بكەین بەناوی سیاسەتی ئابوری سەربەخۆ گەورەترین نەهامەتیان هێناوەتە سەر ئەم گەلە ،خەڵك و حكومەتیان خستۆتە ژێر قەرزێكی بیست و حەوت ملیاری كە كەس نازانێت ئەم قەرزە چۆن و لە كوێ و لە كێ كراوەو كەی تەاواو دەبێت ؟، ئەمە سەرەڕای ئەوەی بە ڕۆژی ڕووناك دزی لە سەروەت و سامانی ئەم میللەتە ئەكەن ، بەبێ گەڕانەوە بۆ پەرلەمان ڕێكەوتنی پەنجا ساڵیان لەگەڵ وڵاتێكی وەكو توركیا ئەنجامداوە كە جگە لە توركیا و كۆمپانیا حیزبیەكانی خۆیان هیچ تاكێكی ئەم هەرێمە لێی سودمەند نییە ، تەنانەت لە ئێستادا دۆخەكە بە چەشنێك گەیشتووە دەسەوسانن لە ئاسات دابینكردنی موچەی موچەخۆرانیش بەوهۆیەشەوە بەشی هەرەزۆری دام ودەزگاكانی حكومەت بەتایبەت لە زۆنی سەوز پەكیان كەوتوەو دەوام تیایاندا وەستاوە
خۆ ئەگەر لە ڕووی كۆمەڵایەتیشەوە لێی بڕوانین هیچ شكۆ و ڕێزێكیان بۆ تاكی كوردی نەهێشتۆتەوە هەمیشە شەڕی دەروونی لەگەڵ خەڵك دەكەن ، لەدەرئەنجامی ئەم دۆخەو دۆخی سەختی ئابوری سەدان خێزان لەبەریەك هەڵوەشاونەتەوە ، ڕۆژانە دەیان خەڵك بۆهەتاهەتایە ژیانی خۆیان لەناودەبەن ، گەنجانی ئەم وڵاتە زۆرترین بێڕێزیان پێدەكرێت دوای ئەوەی كە خوێندن تەواو دەكەن بێكار لەماڵەوە دادەنیشن یان سەری خۆیان هەڵدەگرن و ڕیِگای هاتوونەهاتی وڵاتانی ئەوروپی دەگرنەبەر یاخود بەو سەدان خەون و هیوایەتەی كە هەیانە سەردەنێنەوە .
خۆ ئەگەر تەماشایەكی كەرت و سێكتەرە جیاوازەكانی وەك و پەرەوەردە و بازرگانی و پیشەسازی و كارەبا وتەواوی كەرتەجیاوازەكان بكەین حیزب بەناخی هەریەكێك لەم كەرتانە چووەتە خوارەوەو سەرلەبەریان بە حیزبی كراون وقۆرخ كارەیەكی ئیجگار گەورەیان تیایە .
هەرچی دادگاكان و دەسەڵاتی دادوەریشە لەژێر هەژمونی حیزب دان و نەیانتوانیوەو ناتوانن سەربەخۆیانە و دوور لە دەست تێوەردانی حیزبی وێنای كاری خۆیان بكەن ، بەڵكو لە زۆربەی حاڵەتەكان كەیس و كێشەكان لە بەرژەوەندی حیزب یەكلایی دەكەنەوە .
ئەم دەسەڵاتە لە كوردستان لەبەرخاتری مانەوەی پێگەی خۆیان سڵیان لە هیچ شتێك نەكردوەتەوە ، هەمیشە لەبەرامبەر هاوڵاتیانی خۆیان چوست و چەلەنگ و بوێر بوون لەبەرامبەر دوژمانیش دەستەمۆو خزمەتكارو بێ فێل بوون ، ئەندازیاری هەڵگیرساندنی شەڕی براكوژی وهێنانی دەبابەی توركی وئێرانی بوون بۆ ناو خاكی هەرێمی كوردستان كە حاڵی حازر سوپای عێراقی هێدی هێدی پەلدەكێشێت بۆ سەرسنورەكانی ئەم هەرێمە و چەك بەدەستەكانی حیزب كە تا دوێنێ لە پایتەخت شەقیان لە مامۆستا هەڵدەدا ئێستانەقەیان لێوە نایەت .
ئەمە مشتێك بوو لە نمونەی خەرمانێك لەواقیعی وڵاتی كوردان لەسایەی عەلمانیەكانی كوردستان.
لە كۆتایی ئەم باسەدا ئەو پرسیارە هەستیارەی كە خۆی نمایش دەكات ئەوەیە بۆچی عەلمانیەت لە ئەوروپا ئەو خزمەتە گەورەیە دەكات كەچی لە ووڵاتی ئێمە نەك خزمەت ناكات بەڵكو دەسەڵاتێكی پۆلیسی ئەوتۆی دروستكردووە كەزۆرینەی خەڵك لێی بێزارن ؟ ئایا هۆكارەكەی بۆ خراپی خودی عەلمانیەت دەگەڕێتەوە یان بۆ خراپ ئەداكردنی هەڵگرانی ئەم بیرو ئایدیایە لە هەرێمەكەمان .
وەڵامی ئەم پرسیارە بۆ تۆی خوێنەر جیدەهێڵم.