نڤێسین: وحید سندی /مامۆستایێ زانکۆیێ

عرفان، ئەو جیهانا بهێز یا پەیوەندیەکا مەزن ل گەل ژێدەرێن دینی هەی، ئێک ژ وان چەمکایە سوحبەتێن زۆر دەربارەی وێ هاتینە ئەنجامدان. هێزا ئەڤی چەمکی زێدەتر د چار بنەمایاندا دەردکەڤت و پترین ئاخڤتن ل دور ڤان بنەمایان هاتینەکرن، ئەوژی:

ئێک: عەقل و شهود:
بابەتێ بەلگەیان بۆ پەسەندکرنا هەر هزرەکا هەی ژ جنسێ مرۆڤاتیێ د دیرۆکێدا هەر هەیە و هەردەما هزرەک هەی، دڤیا بەلگە بۆ سەلماندنا وێ هەبن، هەتا ڤێرێ عارفان کێشە نینە، لێ کێشا وان ژ ڤێرێ پێڤە دەسپێدکەت، ئەرێ ئەو بەلگەیێن هەی ژ عەقلینە، یان شهودێ (ئاشکرابوونێ)؟! د دیتنا عرفانیدا، هەرچەند ئەم بەلگێن خوە ژ عەقلی وەردگرین، لێ نابت عەقل ببت جهێ سەرەکی د هزرێدا و بابەتێ ئاشکرابوونا بەلگەیان ل سەر دلێ عارفی زێدەترە ژ عەقلی، ب تایبەت د فەلسەفا ئەفلاتوونیدا و دویڤچوویێن وێ فەلسەفێ ژی ل ڕۆژهەلات ژ شێخێ شەهید (شهاب الدین سهروردی548ـ 587کۆچی) دەستپێدکەت، ئەو هێزا بەلگەیێن ژ عەقلی و شهودێ هەردوویان وەردگرن، بەلێ ئەو شهودێ پێش عەقلی دئێخن، لێ دڤێت وێ ژی بێژین، ئەو عەقلی ب تەمامی ڕەد ناکەن، بەلێ ئالیێ دیێ فەلسەفێ ژ ئەرستۆی و دویڤچوویێن وی ل ڕۆژهەلاتێ (فارابی و ابن سینا) ئەو ب تنێ بەلگەیێن عەقلی پەسەنددکەن.

دوو: ئێکاتی و زۆربوون (وحدت و کثرت)
ئێک ژ چەمکێن دی یێن عرفانی ـ ئیشراقی یە، دەما هەبووی کەشف و شهودێ دبت، ئێدی ئەو ب چاڤێ ئێکانەی (واحدی) بەرێخوەدانێ ل هەر تشتی دکەن و زۆربوون د دیتنا واندا دهێت ڕەدکرن.
ئەڤ نەرینە د فەلسەفێدا ب شێوێ تیۆرا ئێکانەی (وحدت Monism) دەردکەڤت، د دیتنا واندا جیهان هەمی ئێکە و ژ ئێک ژێدەرە، ئێکەم جار ئەڤ نەرینە ب ڕێکا فەیلەسۆفێ گریکا کەڤنار (پارمنیدس)ی هاتیە د ناڤ فەلسەفا ڕۆژئاڤایدا و پاشی هەتا هێگلی بەردەوامبوویە، د ناڤ عرفانا ئیسلامیداژی ئەڤ یەک ب باشی دهێت دیتن، نموونێن وێ ژی د هەلبەست و بەرهەمێن کلاسیکیدا ژ (مولوی، حافز، سعدی، جزیری، خانی...هتد) باش دیارە.

سێ: دەم (زمان)
ژ چەمکێن دیێن فەلسەفی و عرفانی، بابەتێ دەمی یە و دەم د دیتنا عرفانیدا تشتەکێ نەواقعی یە و ئێک ژ دەزگەهێن میتافیزیکی (ما بعد الطبیعة)دهێت هژماردن. گەلەک جاران عارفان بۆ ڤی بابەتێ خوە بەلگەیێن لۆژیکی ژی ئیناینە، ژ وانژی عارفێ مەزن (مولوی رومی)دبێژت:
"هست هشیاری زیاد مامضی
ماضی و مستقبلت پرده خدا
آتش اندر زن به هر دو تا به کی
پر گره باشی از این هر دو چونی"

ئەو هشیارە ل سەر هزرا خوە و بوری و پاشەرۆژ د دیتنا ویدا ئێکە و زەمان هەمی ژ دانا خودێ یە.

چار: باشی و خرابی
دەربارەی ئەڤ ڕێژەیا هندە ژ خرابی و باشیێ د ناڤ جیهانێدا ـ وەکو دوو چەمکێن هەڤدژـ دهێن دیتن، لێ ل گەل هندێ ژی د عرفانێدا تشتەک ب ناڤێ (باشی و خرابی)ناهێت دیتن و سنۆرێ د ناڤبەرا ڤان دوو چەمکاندا هاتی کێشان، د دیتنا عرفانیدا ڕادبت و نامینت.
د عرفانێدا خرابی تشتەک نەڕون و نەئاشکرایە و ب ڕەنگەکێ گشتی نەدیارە، هندەک جاران ئەڤ یەک د بارا باشیێداژ دهێت پێش، بەلێ پتریا جاران تشت ب باشی دهێت نیاسین، ئەڤ تیۆرە د ناڤ فەلسەفا (هیراکلیتۆس)یدا دهێت دیتن دەما دبێژت:"باشی و خرابی ئێکن" یان ژی دبێژت:"د دیتنا خودێ دا هەمی تشت هەڤسەنگ و دروستن، بەلێ ئەم مرۆڤ هندەک ژ وان تشتا خەلەت و هندەکان ژی دروست دبینین". و دبت هەر ژ وی هاتبیت ناڤ عرفانا ئیسلامیدا، بەشەک ژ عارفێن ئیسلامی کەڤتبن ژێر ڤێ نەرینێ و بێژن: باش و خراب د جیهانێدا نینە، بەلکو ئەم مرۆڤین یێن ڤان دوو کریارا ئەنجام ددەین، ئانکو چێکرنا هەر تشتی د دیدگەها خودێ دا ئێکە، بەلێ ئەم مرۆڤ ڤێ ئێکێ دکەین دوو تشتێن هەڤدژ، وەکی ڤێ گوتنا عرفان:" جیهان و هەر جهەک و نە چ جهـ، هەمی یێن د ناڤ نوورا خودێ دا غەرقبووین".

ب ڕەنگەکێ گشتی هێزا ڤان چار بنەمایە د عرفانێدا گەلەک دیاردبت، هەر ئێک ژ ڤان بنەمایان ژی هەڤیرەکە تژی ئاڤێ ـ ژ دیتنێن عارفا ـ ڤەدخۆت، گەلەک کەسان ئەڤ هزرە پەژراندینە و دیسان گەلەکان ژی ڕەخنە کرینە، لێ هێشتا ب بنەمایێن بهێز یێن عرفانێ دهێن دیتن.

#وحیدسندی/ مامۆستایێ زانکۆیێ
#عرفانناسی