نەخۆشی (هاری سەگ) گەورەترین مەترسیە كە تووشی مرۆڤ دەبێت بەهۆی گازگرتنی ئاژەڵ، چونكە بەڕێژەی (99%) كوشندەیە، بەشێوەیەكی كەمتر تووشبوون بەهۆی پیسبوونی برینە بە لیكی ئاژەڵ، هەروەها چەندین میكرۆبی زیان بەخش لەناو لیكی ناودەمی ئاژەڵ هەیە كە دەبێتە هۆی هەوكردنی میكرۆبی برینەكە.

هۆكاری نەخۆشی (هاری): ڤایرۆسێكی كوشندەیە كە لەناو لیكی ناودەمی ئاژەڵ هەیە كە لەوانەیە ئاژەڵ تەنها هەڵگری ئەم ڤایرۆسە بێت و هیچ نیشانەی نەخۆشی (هاری) نەبێت.

بە دۆزینەوەی كوتانی دژی هاری وە پێدانی بە ئاژەڵ و مرۆڤ، ڕێژەی تووشبوون لە ووڵاتانی ئەوروپاو ئەمریكا كەمبۆتەوە.

كاریگەری ڤایرۆسی (هاری): لەدوای چوونە ناو برینەكە ئەوا بە دەمارەكان و ماسولكەكانی لەش بڵاودەبێتەوەو دەچێتە ناو مێشك و دەبێتە هۆی تێكچوونی كاری مێشك و دەمارەكان و گرژبوونی ماسولكەكانی لەش.

ئاژەڵەكان كە هەڵگری ئەم ڤایرۆسەن: هەموو ئاژەڵێكی كێوی و ماڵی (كە نەكوترابێت بە كوتانی دژی هاری): سەگ، پشیلە، جورج، شەمشەمە كوێرە، مانگا، ئەسپ، مەڕو بزن، گورگ، ڕێوی، سمۆرە.

نیشانەكانی نەخۆشی (هاری) لە ئاژەڵەكان :

وەكو لە ناوی كوردی ئەم نەخۆشییە دیارە ئاژەڵی توشب و هار دەبێت و توڕە دەبێت و شێوازی ڕۆشتنی تێكدەچێت و دەست دەكات بە هێرش بردن و گازگرتن بەشێوەیەكی زۆر دڕندانە.

نیشانەكانی لە مرۆڤ :

لەدوای ڕودانی گازگرتن و برینداربوونی ئەگەر چارەسەری پێویست بەكارنەهێنرێت ئەوا لەماوەی (چەند ڕۆژێك تاوەكو چەند ساڵێك) لەوانەیە ئەم نیشانانە دەست پێبكات :

یەكەم جار وەكو هەڵامەت و ئازارو سڕبوون لە شوێنی برینەكەو ئەمجا بێهێزبوونی ئەو ئەندامەو تێكچوونی باری دەروونی : توڕەبوون، هەڵچوون، شێتی، ووڕاوە، بێهۆش بوون، گرژبوون و ئازار لە پشت، لە هەمووی دیاری تر ترس لە بینینی ئاو یا بیستنی دەنگی ئاو و نەتوانین لە قوتدانی ئاو وە بێهۆش بوون و وەستانی هەناسەدان و مردن.

فریاگوزاری سەرەتایی :

ئەگەر نەزیفی خوێن هەبێت دەبێت ڕاگرتنی نەزیفەكە یەكەم كار بێت بە بەرزكردنەوەی شوێنی برینەكەو پەستان سەر برینەكە بە پارچە قوماشێكی خاوێن. 

1. پاككردنەوەی وە شۆردنی برینەكە بە ئاوو سابون بۆ ماوەی (5 – 15) خولەك وە دەبێت بە پەمپێك یا سرنجێك بە پەستانی باش ناو قوڵایی برینەكە بشۆردرێت، شۆردنی برینەكە بە ڕێژەی (30%) ئەگەری توشبوون بە نەخۆشی (هاری) كەم دەكاتەوە، چونكە ڤایرۆسی (هاری) ناسكەو زوو بە سابوون و ڕوناكی لەناودەچێت، بەكارهێنانی موغەزی نۆرماڵ سەلاین (ئاوو خوێ) یان ئامادەكردنی بە (دوو كەوچكی چا لە خوێ لەناو یەك لیتر ئاو) وە شۆردنی برینەكە باشترە، ووشك كردنەوی برینەكە لەدوای شۆردنی هەروەها زۆر گرنگە، چونكە ئەم ڤایرۆسە لە ووشكانی دەمرێت. 

2. بەكارهێنانی ماددەی پاكژكەرەوەی كیمیایی وەكو یۆد (پۆڤیدۆن ئایۆدین)، ساڤلۆن، كهولی پزیشكی، لەدوای سووك كردنیان بەئاو كە خێراتر وە كاریگەرترین شێوازی لەناوبردنی ڤایرۆسەكەیە وە بەكارهێنانی مەڵهەمی تایبەت لەسەر برینەكە، بەستنی برینەكە بە پارچە قوماشێكی خاوێن. 

3. سەردانی كردنی نەخۆشخانەی فریاكەوتن بەزووترین كات (كەمتر لە 24 كاتژمێر) بۆ وەرگرتنی : دەرمانی ئیمیونۆگلۆبیولین دژی هاری وە وەرگرتنی كوتانی دژی هاری (5) كوتان لە ماوەی مانگێك ڕۆژانی (١، ٣، ٧، ١٤، ٢٨) و چاودێری پزیشكی بۆ برینەكە، وەرگرتنی دەرمانی دژی میكرۆب وەكو ئۆگمێنتین بەشێوەی خۆراكی.

 

(د. ئیبراهیم فەقێ) ڕاهێنەری فریاگوزاری سەرەتایی