زۆر شت لەسەر مەترسیەكانی ڤایرۆسی كۆڕۆناو چۆنیەتی بەرەنگاربوونەوەی دەگوترێت، ڕاپۆرتێكی (بی ‌بی ‌سی) تیشكی خستۆتە سەر پێنج شت بۆ هۆشیاری خەڵكی.

1. ماسكی دەموچاو: لەوانەیە ببینی خەڵكی لێرەو لەوێ دەستیان كردووە بەخۆپارێزی و ماسك دەپۆشن، بەڵام تەنها چەند ڕاپۆرتێكی سنوردارهەن كە پۆشینی ماسك بەسودەو ئیش دەكات لەدژی ڤایرۆسەكە، لەڕاستیدا ماسك زۆر شلە، چاو داناپۆشێت و ناشتوانرێ بۆ ماوەیەكی درێژ بپۆشرێت، ئەگەر بتەوێ ماسك بەشێوەیەكی راست بەكاربێنی پێویستە ماسكی دەموچاو زوو زوو بگۆڕدرێت، چونكە بەهۆی ئارەقەوە تەڕدەبێ.

بۆ پۆشینی دەموچاو ڕێكخراوی تەندروستی جیهانی ئاماژەی بەچەند خاڵێكی گرنگ داوە لەوانە، لەكاتی پژمیندا پێویستە بەكلێنسێك دەموو و لوت بپۆشی و كلێنسەكە یەكسەر فڕێدرێتە سەلەی خۆڵەوەو دواتر دەست بەسابون یان بەجێلی ئەنتی بەكتریاڵ بشۆردرێت، وە گرنگیشە خۆت لەو خەڵكانە بەدووربگری كە كۆخەو پژمینیان هەیە.

هەر بەپێی ڕێنماییەكی ڕێكخراوی تەندروستی جیهانی، خواردنی سیرو بەكارهێنانی ماوس ۆش و لوت شتنەوەو بەكارهێنانی ڕۆنی كونجی نابنە هۆی ڕێگرتن لەتووش بوون بەو ڤایرۆسە، بەڵكو ئەو ڕێككارانە وەكو شێوە ژیانی تەندروستی پێویستە ڕۆژانە بەكاربێن، زیاتر پەرە بەبواری بەرگری لەش دەدات.

2. لەئاژەڵانەوە ڤایرۆسەكە ناگریەوە:

بەگوێرەی ڕاپۆرتی ڕێكخراوی تەندروستی جیهانی هیچ بەڵگەیەك لەدەستدانیە كە لەڕێگای سەگ و پشیلەوە ئەو ڤایرۆسە نوێیە وەرگریەوە، بەڵام ئەوە بەو مانایە نایەت كە لەدوای دەست لێدانیان دەستت بەئاوو سابون نەشۆیەوە بەڵكو پێویستە بەردەوام ڕێكارەكانی پاك و خاوێنی رەچاوبكرێن، چونكە هەندێك جار لەكاتی دەست لێدانی ئاژەڵەكان لەوانەیە تووشی هەڵگرتنی بەكتریا ببیت لەوانە جۆرەكانی بەكتریای ئیكۆلاو سالـمۆنێللا، ئەوانە دەتوانن لەڕێگەی ئاژەڵەوە بگوازرێنەوە بۆ مرۆڤ.

ڤایرۆسی كۆڕۆنا وا هەستدەكرێ زیاتر لە ئاژەڵە كێوی یان سروشتیەكانەوە لەبازاڕی ئاژەڵانی ۆهانەوە پەیدابووبێ لە (چین)، پارێزگاریكردن بەتایبەتی ڕەچاوكردنی پاك و خاوێنی لەكاتی تێكەڵاوی لەگەڵ ئاژەڵەكاندا پێویستە گرنگی پێبدرێ، بەڵام بەگشتی ئاژەڵەكان مەترسیدارنین بۆ ئەو ڤایرۆسە نوێیە.

3. هەندێك لەڤایرۆسەكان بكوژن:

زۆربەی نەخۆشەكان ئەوانەی نیشانەكانی (كۆخەو تای توند) یان هەبووە چارەسەر دەكرێن، بەڵام ڤایرۆسەكە هەندێك كەس بەخەستی نەخۆش دەخات و تووشی نیومۆنیاو كێشەی هەناسەدانیان دەكات و هەندێك لەشانەكانی سیەكان لەناودەبات، ئەوانە دووچاری مردن دەبن، بەڵام دەبێ ئەوەشمان لەبیربێت ئەو ڤایرۆسە بەئەندازەی زۆر بكوژ نیە، هەندێك جار حاڵەتی ئاسایی هەڵامەت كە لەزستاناندا پەیدادەبێ ئەویش خەڵكی دەكوژێت، بۆ نموونە ساڵانە لەبەریتانیا نزیكەی (600) كەس بەهۆی خەستبوونەوەی هەڵامەتەوە دەمرن.

بەپێی ڕاپۆرتە تەندروستییەكان ڤایرۆسەكە بەو ئەندازەیە مەترسیدار نیە كە دەگوترێ، وە (جۆنەیسن بۆڵ) پرۆفیسۆری زانكۆی نۆتینگهام دەڵێ : مەترسیەكانی ڤایرۆسەكە كەمترە بەبەراوورد بە هەڵامەتە وەرزییەكان، وە (بۆڵ) پێشنیاریكردووە خەڵكی گرنگی بەپاك و خاوێنی بەردەوام بدەن بۆ خۆپاراستن لەهەڵامەت و هەروەها ڤایرۆسی كۆڕۆناو جۆرەكانی دیكە.

4. هیچ چارەسەرێكی بۆ پەیدا نەبووە: 

تاوەكو ئیستا هیچ دەرمانێك یان كوتانێك بۆ ئەو ڤایرۆسە نوێیە نەدۆزراوەتەوەو ئەنتی بایۆتیكیش ئیشی لێ ناكات، بەگشتی ئەنتی بایۆتیك لەدژی بەكتریا ئیش دەكات.

لەجیاتی ئەوە چەند بژاردەیەك لەداوودەرمان بەكاردەهێنرێن، وە زۆربەی خەڵكیش بەبێ چارەسەرو بۆخۆیان باشتر دەبنەوە.

زانایان بەبەردەوامی ماندونەناسانە ئیش دەكەن بۆ دروستكردنی كوتان و چارەسەر بۆ ئەو ڤایرۆسەو ڤایرۆسە نوێیەكان، بەڵام هەر كوتانێك دەبێ سەرەتا بەڕێگەی تاقیكردنەوەدا تێپەڕێ و هەر كوتانێكیش بۆ ئەو ڤایرۆسە پەیداببێ ئەوا كاتی دەوێت تاوەكو ئامادە دەبێت.

ئەوانەی بەتەمەنن، یان ئەوانەی كەوا باوردۆخی تەندروستی ناجێگیریان هەن لەوانە ڕەبۆو نەخۆشیەكانی دڵ و شێرپەنجەو شەكرە لەوانەن كە لەبەردەم ئەو ڤایرۆسەدا لاوازترن لەخەڵكانی دیكەی ئاسایی.

بەڵام هەر كەسێك لەهەر تەمەنێكدابێ لەوانەیە تووشی ببێت، وە لە چین ڕۆژانە حاڵەتەكانی تووش بوون لەزیادبووندان و خەڵكیش دەمرن.

5. خواردنە چینیەكان:

بەپێی ڕاپۆرتە تەندروستیەكان هیچ پێویست نیە ڕێگری بكرێ لەخواردنە چینیە لۆكاڵیەكان، سەرەڕای ترس و دڵەڕاوكێ لەتۆرە كۆمەڵایەتیەكاندا لەبارەی خواردنە چینیەكانەوە، بەڵام ڕێكخراوی تەندروستی جیهانی هیچ هۆشدارییەكی لەو بارەیەوە ڕانەگەیاندووە لەگەڵ ئەوەشدا ئاماژەی بەوەشداوە كە نامەو پۆستیش لەچینەوە بۆ وڵاتانی دیكە ئاساییەو مەترسیدار نیە، وە ئەو ڤایرۆسە ماوەی ژیانی لەسەر تۆن و ڕووەكاندا درێژنیە، بۆ نموونە لەنێو كوپ و قاپ و كەلوپەلەكاندا.

بەگوێرەی تەندروستی گشتی لەبەریتانیا، گرتنەوەی ئەو نەخۆشیە بەجۆرێكە دەبێ لەكەسە توشبوەكەوە نزیك بی واتە لەدووری نێوان دوو مەتربی لەكەسێكی توش بوو وە بۆ ماوەی پانزە خولەك مانەوە لەلای مەترسی توش بوون بۆ كەسانی دیكەی لێدەكەوێتەوە.

ئەوانەی كە لەچینەوە گەڕاونەتەوە یان بەسەردان لەو ماوەیەدا لەوێ بوون و ئێستا گەڕاونەتەوە بۆ وڵاتانی خۆیان لەو كەسانەن كە زۆرترین مەترسی توشبونیان لێدەكرێت، وە پێویستە پشكنین و دڵنیابونەوەی جیدیان بۆ ئەنجامبدرێ.

(خالید ئەحمەد – هەولێر)