قەڵەوی لە ئێستادا وەك حاڵەت نابینرێت بەڵكو وەك نەخۆشیەكی ئاڵۆز سەیردەكرێت، لە دوو دەیەی رابردوو نەخۆشی قەڵەوی یەكێك بووە لەو نەخۆشیانەی زۆرترین توێژینەوەی زانستی لەسەركراوە، لەسەرانسەری جیهان نزیكەی دوو بلیۆن كەس كێشیان زیادەو لەو ژمارەیەش (650) ملیۆن كەس قەڵەون، لەگەڵ ئەو هەموو نادادپەروەرییەی لە جیهان هەیە رێژەی قەڵەوی لەلاوازی و بەدخۆراكی زیاترە، تەنانەت رێژەیەكی بەرچاو قەڵەوی لە وڵاتە هەژارەكانیشدا دەبینرێن.
لەدوای حەفتاكانی سەدەی رابردوو قەڵەوی بە سێ هێندە زیادی كردووە، لە ئێستادا قەڵەوی زیاتر لە بەدخۆراكی خەڵك دەكوژێت، ئەوەی زۆر جێگەی ناڕەحەتیە قەڵەوی لە منداڵانیش لە زیادبووندایە، نزیكەی چل ملیۆن منداڵ لەخوار تەمەنی پێنج ساڵی بە قەڵەو ئەژمار دەكرێن، لە وڵاتێكی وەك ئەمریكا ساڵانە نزیكەی حەفت بلیۆن دۆلار بۆ چارەسەری ئەو حاڵەتانەی كە پەیوەستن بە قەڵەوی سەرف دەكرێت.
1. تێبینی كراوە قەڵەوی هۆكارێكی سەرەكیە بۆ كۆمەڵێك نەخۆشی، مەرج نییە هەموو كەسێكی قەڵەو ئەو كێشانەیان هەبێت، بەڵام ئەو نەخۆشیانە زۆر زیاترن لە كەسانی قەڵەو بە بەراورد لەگەڵ ئەو كەسانەی كێشیان ئاساییە، لەوانە نەخۆشی شەكرەی جۆری دوو، نەخۆشیەكانی دڵ، بەرزەفشاری خوێن، جەڵتەی مێشك، بەردی زراو، زیادبوونی چەوری خوێن، نەخۆشیەكانی جومگە وەك نەخۆشی سووانی (سەوەفانی) جومگەو دەردەشا، كێشەی تەنگەنەفەسی بە تایبەت قەڵەوی دەبێتە هۆی حالەتێك نەخۆش لە شەو پرخەی زیاد دەبێت و تەنانەت بە شێوەیەكی كاتی نەفەسیان دەوەستێت، ئەو كەسانە پێویستیان بە ئامێری سی پاپ دەبێت لەكاتی خەوتن، كۆمەڵێك جۆری شێرپەنجە بە تایبەت شێرپەنجەی مەمك و قۆڵۆن بە رێژەیەكی زیاتر دەبینرێت لە كەسانی قەڵەو. بەشێكێ زۆر لە كەسانی قەڵەو تووشی خەمۆكی دەبن.
2. هەرچەندە هۆكاری بۆماوەیی و هەندێك نەخۆشی و بەكارهێنانی هەندێك جۆری دەرمان دەبنە هۆكاری زیادبوونی كێش و قەڵەوی، بەڵام بە شێوەیەكی گشتی هۆكاری سەرەكی قەڵەوی زیاد خواردن و كەم سەرف كردنی ووزەیە، جگە لە بڕێكی زۆر لە خواردن، جۆری خواردن هۆكارێكی گرنگە بۆ قەڵەوی، بۆ نموونە خواردنی خێرا هاوشێوەی ماكدۆناڵد بە یەكێك لە هۆكارە سەرەكیەكانی قەڵەوی دادەنرێت لەزۆر بەشی جیهان، ئەمە جگە لە خواردنەوە گازییەكان كە برێكی زۆر شەكری تێدایە بۆ نموونە كۆكا كۆلاو خواردنەوە گازیەكانی تر، هەندێك لە جۆرەكانی ئەلكهول بڕێكی زۆر كالۆری تێدایەو یەكێكە لە هۆكارەكانی قەڵەوی و كەرش پەیداكردن لە زۆر ووڵاتانی ئەوروپاو ئەمریكا، كۆمەڵێك خواردنی ئامادەكراو كە لە مۆڵەكانی خواردن دەفرۆشێت برێكی زۆر لە چەوری و شەكری تێدایە، بە یەكێك لە هۆكارەكانی قەڵەوی دادەنرێت لە نێوان كەسانی كەم دەرامەت، چونكە نرخی ئەو جۆرە خواردنانە هەرزانترە، پێشكەوتنی تەكنەلۆژیا كۆمەڵێك كێشەی تەندروستی لەگەڵ خۆی هێنا، جگە لە سەرهەڵدانی خواردنی خێرا، مرۆڤ وەك پێشتر ووزە سەرف ناكات، بەكارهێنانی ئۆتۆمبێل و هۆكارەكانی تری گواستنەوە، مرۆڤی تووشی تەمبەڵی كردووە، تەنانەت بەشێكی زۆری خەڵك بۆ چەند كاتژمێرێكی كەمیش لە هەفتە بەپێ ناڕۆن و هیچ جۆرێك لە وەرزش ناكەن، هەر لەبەر ئەوەیە كە قەڵەوی بە نەخۆشی سەردەم دەناسرێت.
3. كەسانی قەڵەو تووشی كۆمەڵێك كێشەی تر دەبن لە كاتی چارەسەری وەرگرتن یان خەوتاندن لە نەخۆشخانە بۆ هەر حاڵەتێكی تر پێویست، دەتوانین پەتای كۆرۆنا وەك نموونەیەك باس بكەین، ئێستا دەزانین كە كەسانی قەڵەو لە ئەگەری تووشبون بە ڤایرۆسەكە زیاتر نارەحەت دەبن و زیاتر پێویستیان بە چارەسەری چر دەبێت، قەڵەوی یەكێكە لە هۆكارەكانی بەرزبوونەوەی رێژەی مردن لە تووشبوانی كۆرۆنا، هەربۆیە كەسانی قەڵەو دەبێت لە ریزی پێشەوەی خەڵك بن بۆ وەرگرتنی ڤاكسین.
4. لە ئێستادا هیچ دەرمانێكی كاریگەر نیە بۆ دابەزاندنی كێش، لە چەند ساڵی رابردوو كۆمەڵێك دەرمان، كە بۆ چارەسەری قەڵەوی بەكاردەهێنران ، هەموویان ڕاگیران، چونكە دەركەوت كە كۆمەڵێك كێشەی لاوەكی دروست دەكەن، كە بۆی هەیە ژیانی نەخۆش بخاتە مەترسی، لە كاتی ئێستادا جگە لە جۆرێك دەرزی كە بۆ چارەسەری نەخۆشانی شەكرەی جۆری دوو بەكاردەهێنرێت هیچ دەرمانێكی تر لەبەردەست نیە كە یارمەتی دابەزاندێ كێشی مرۆڤ بدەن، كۆمەڵێك حەب و دەرمان كە بەشێكیان لە گیا دروستكراون لە كوردستان و زۆر ووڵاتی تر بانگەشەیان بۆ دەكرێت كە یارمەتی كێش دابەزین دەدەن، جگە لە هەدەردانی پارە هیچ لێكۆڵینەوەیەك لەبەردەست نین كە كاریگەری و سوودی ئەو دەرمانامە نیشان بدەن.
5. ئەو كەسانەی زۆر قەڵەون و نەخۆشی تریان هەیە وەك شەكرەو نەخۆشیەكانی دڵ، دەكرێت نەشتەرگەری وەك رێگەیەكی كاریگەر بۆ چارەسەری ئەژمار بكرێت، تەنانەت تێبینی كراوە لەگەڵ دابەزاندنی كێش دوای نەشتەرگەری بەشێك لە نەخۆشیەكانیش بۆ نموونە نەخۆشی شەكرە بە تەواوی كۆنترۆڵ دەكرێت، ئەو كەسانە لە ووڵاتانی ئەوروپا لێژنەی تایبەت كە لە كۆمەڵێك پزیشك و دەروون ناس و نەشتەرگەر پێكهاتوون بە یەكەوە بریاری لەسەر ئەوە دەدەن بۆ كێ نەشتەرگەری پێویستە، دەبێت ئەوە بوترێت بەشی هەرەزۆری كەسانی قەڵەو پێویستیان بەو جۆرە لە نەشتەرگەری نابێت و لەهەمان كاتدا لە بەشێكی ئەوانەی نەشتەرگەریان بۆكراوە بۆی هەیە تووشی هەندێك كێشەی لاوەكی ببنەوە بەهۆی نەشتەرگەریەكە، ئەمەش تاڕادەیەك دەوەستێتە جۆری نەشتەرگەرییەكە.
6. لە هەرێمی كوردستان كۆمەڵێك دكتۆرو پسپۆرانی بواری خواردن رێنمایی خەڵك دەكەن بۆ دابەزاندنی كێش و خەڵكانێكێ زۆر سوودیان لەو ئامۆژگاریانە وەرگرتووە، خەڵك كۆمەڵێك رژێمی خواردن پەیرەو دەكەن، ئەوەی گرنگە كە هەموو كەسێك دەبێت بزانێت، دەكرێت پەیڕەوكردنی رژێمێكی تایبەت ببێتە هۆی دابەزاندنی رێژەیەكی زۆر باش لە كێش، بەڵام دوای ماوەیەكی كەم لە وەستاندنی ئەو رژێمە كەسەكان كێشیان زیاد دەبێتەوە، بۆیە گرنگترین خاڵ لە پرۆسێسی كێش دابەزاندن، دەبێت كەسەكە شێوازی ژیانی بگۆرێت و ئیدامە بە هەندێك رێكار بكات ئەگینا لە ماوەیەكی كورت كێشیان زیاد دەبێتەوە.
7. ئەگەر بە چەند دێرێكی كەم ئامۆژگاری بگەیەنم بۆ ئەو كەسانەی دەیانەوەی كێشیان دابەزێنن، ئەوە جگە لە كەمكردنەوەی بڕی خواردن، دەبێت بە رێژەیەكی بەرچاو كاربۆهیدرات كەم بكرێتەوە، بەشێوەیەكی گشتی لە كوردستان كاربۆهیدرات خۆی لە نان و بزنج دەبینێتەوە، كەمكردنەوەی خواردنی چەور، لەبڕی خواردنەوە گازیەكان، كە پڕن لە شەكر، ئاو بخۆنەوە شیرەمەنی بە رێژەیەكی زۆر كەم بخورێت، تاكوو دەكرێت خواردن لە درەنگانی شەو نەخورێت، لە ڕاستیدا خواردن لەشەو لە بەشێكی ووڵاتانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست هۆكارێكی سەرەكی قەڵەویە، زۆر گرنگە وەرزش بكرێت، ئەگەر ئەو كارەش نەكرا دەبێت هەوڵبدرێت رۆژانە بۆ كاتژمێرێك بەپێ بڕۆین، لەڕاستیدا رۆیشتن بە تایبەت بەخێرا رۆیشتن یەكێكە لە شێوازە هەرەباشەكانی وەرزش، لە هەموو شتێك گرنگتر ئەوەیە كەسەكە دەبێت بزانێت، پرۆسێسی كێش دابەزاندن كارێكی ئاسان نیە، كەسانی قەڵەو دەبێت ئەوە بزانن ئەوكارە پێویستی بە كاتەو دەبێت پێش دەستپێكردن بە پرۆسێسی كێش داگرتن لەرووی دەروونیەوە خۆی ئامادە بكات.
(دكتۆر عارف گۆران – پسپۆری ڕاوێژكاری نەخۆشیەكانی هەناو – لەندەن)