بەبۆنەی 6/2 یادی‌ راگەیاندنی یەكگرتوو

سەرەتا ئەم یادە لە سەرجەم یەكگرتووەكان پیرۆز دەكەم. ئاواتە خوازین یادكردنەوە ساڵی داهاتووش، كە دەكەوێتە دوای كۆنگرەوە ، بۆ یەكگرتووەكان، وێستگەیەكی پڕ لە دەستكەوت و ئومێدێكی زۆرتر بێت .
حەزیش دەكەم لەم بۆنەدا ئاوڕێ لە ڕابردووی یەكگرتوو بدەینەوە و لەگەڵ واقیعی ئێستادا لە چەند خاڵێكدا بە راوردێكی بكەین:
1. یەكگرتووەكان حەقی خۆیانە شانازی بە ڕابردووی خۆیانەوە و بە تایبەتیش بە قۆناغی نەوەدەكانەوە بكەن. بە حوكمی ئەوەی یەكگرتوو جوانترین پرۆژەی زادەی عەقڵی ئیسلامی كوردی ئەو قۆناغەی كوردستان بوو، ئیزافەیەكی گرنگ بوو بۆ سەر ژیانە سیاسی و رۆحی و كۆمەڵایەتی كوردستانی باشوور، دەنگ و سەدایەكی ئومێد بەخش بوو بۆ نەوەیەكی نائومێدكراو و ئابڵۆقە دراو، لە هەروو ڕووی ماددی و مەعنەوییەوە.
2. یەكگرتوو لە كاتی سەرهەڵدانیدا و گەشەكردنی خێرای لە نەوەدەكاندا چەندە رەنگدانەوەی توانا خودیەكانی خۆی و لێبڕاوی و شەونخوونی ڕۆڵەكانی بوو ، كەبۆ ماوەی (5)ساڵ وازیان لە زۆر شتی ژیانی تاكە كەسی و خێزانی خۆیان هێنا ، بەو ئەندازەش بەرهەمی هەل و مەرج و زەرفێكی مێژوویی بوو ، زادەی واقیعی نەوەكانی كوردستان بوو چونكە :
(1) یەكگرتوو دەنگێكی ئیسلامی میانەڕەو بوو لە بەرامبەر بوونی رەوتێكی ئیسلامی چەكدار كە لە شەڕی ناوخۆوە گلابوو.
(2) لە دەرگای كاری خێرخوازیەوە پەڕیبۆوە بۆ نێو مەیدانی كاری سیاسی، لەكاتێكدا كوردستان لەژێر دوو ئابڵۆقەی قورسدا دەیناڵاند و زۆرینەی گەلی كوردستانی باشوور دووچاری ژیانێكی كولەمەرگی سەخت بووبۆوە.
(3) دەنگێكی ئاشتیخواز و یەكەم ئەزموونی حیزبێكی مەدەنی كوردستانی بێ چەك بوو، لە كاتێكدا ئەم بەشەی كوردستان بەدەست شەریكی ناوخۆیی و خوێنڕێژییەكی عەبەسیەوە دەیناڵاند.
هەموو ئەمانەش ئەوە دەگەیەنن كە هەل و مەرجەكە لەبار بووە بۆ گەشەكردنی یەكگرتوو لە خۆگرتنی لە ڕووی ئیسلامی و سیاسی و رۆحی و ئابووری و كۆمەڵایەتی یەوە، بۆشایی هەبووە و یەكگرتووش پێویستیەكی قۆناغەكە بووە بۆ پڕكردنەوەی بۆشاییەكان . تا ڕادەیەكی زۆریش لەو ڕوەوە سەركەوتوو بووە، وە توانی ژێرخانێ بۆ قۆناغەكانی دواتریش بنیاتبنێت .
جگە لەو واقیع و هەل و مەرج و پێویستیە بابەتییەی سەرەوەش ، یەكگرتوو لەو سەردەمەدا :
(1) لە قۆناغی مژدەپێداندا هەبوو، چونكە ئەگەر بێداری ئیسلامی لە ناوچەكەدا ، لە حەفتاكانەوە سەری هەڵدابێت تا كۆتایی هەشتاكان درێژەی هەبووبێت، ئەوا لە كوردستان دواكەوت بۆ نەوەدەكان ، دەیەی نەوەدەكانی سەدەی ڕابردوو قۆناغی بێداری ئیسلامی و بەشەپۆل گەڕانەوەی خەڵك و نەوەی نوێ بوو بۆ تۆخكردنەوەی ڕەگ و ڕیشە و ناسنامە ئیسلامیە كە ی.6
(2) یەكگرتوو بە حوكمی خاڵی (أ) لەو كاتەدا هێزێكی تاقینەكراوە بوو، لە قۆناغی خۆناساندن و ڕوونكردنەوەی دیدگا و هەڵوێستەكانی و خۆجیاكردنەوە بوو لە هەندێ فۆرم و تێڕوانینی ئیسلامی تر. قۆناغی خۆناساندنیش هەروەك قۆناغی مژدەپێدان كە تەواوكەری یەكترن بەشێكن لە قۆناغی بێداری ئیسلامی ، كە بە هەنگاوی سەرەتای كاری ئیسلامیەكان دادەنرێت و زۆر شت تێكەل بە یەكن و مۆركی جەماوەری و عەفەویەتیش بەسەر كاركردندا زاڵە.
(3) یەكگرتوو لەو قۆناغەدا هیچ ركابەر (منافس)ێكی راستەقینەی ئیسلامی و سیاسی نەبوو، تا ڕادەیەكی زۆر گۆڕەپانەكە لە بەردەمیدا چۆڵ و كراوە بوو. شەڕی بزوتنەوەی ئیسلامی و یەكێتیش بۆشاییەكی سیاسی هێنابووە كایەوە. كە وای كرد لە سەرەتاوە توانای گەشەكردنی چەند قات ببێتەوە و دووچاری لەقاڵبدانی ئەمنیش نەبێتەوە وەك دواتر ڕوویدا.
ئەم قۆناغە كە تا ساڵی (1998) و تا ڕادەیەك (2000) درێژەی كیشا ، لێرەوە یەكگرتوو دووچاری جۆرێك سستی گەشەكردن هات بە جۆرێك لەگەڵ ڕووخانی ڕژێمدا كە دەرگای بەڕووی خەڵكی تردا كردەوە ، یەكگرتوو لە دۆخێكی ئابووری و گەشەكردنی خراپدا دەژیا .

واقیعی ئێستا و چەند سەرنجێك :

گەشەی خێرای چۆنایەتی یەكگرتوو لە نەوەدەكاندا ، گەر لە ڕووێكەوە بووبێتە خاڵیكی گەشەی مێژوویی و جێی شانازی یەكگرتووەكان، بە حوكمی ئەوەی لەو كاتەدا ، یەكگرتوو مۆدێلێكی نەوەی نوێ و داهینان بوو، وە بۆشایی ڕاستەقینەی پڕ دەكردەوە، ئەوا لە ڕووێكی ترەوە بووە سەرچاوەی جۆرێ لە پاڵدانەوە و خەولێكەوتن بەسەر ئەو دەستكەوتانەوە. پێداگرتن لەسەر هەمان فۆرمی كاركردنی نەوەدەكان و بە گوێرەی پێویست گوی نەدان بە ئاڵ و گۆڕەكان لە سەر ئاستی بیركردنەوەی مرۆڤەكان و واقیع و هەل و مەرجە بابەتیەكان ، وایان كرد كە ئەم هێزە هێندەی خۆی بەرهەم بێنێتەوە توانای گەشەكردنی نەبێت .
گۆڕانكارییەكانی پێشبینی ئەمینداری گشتی حیزبەكە لە ساڵی (1998)دا هێنایە دی كە لە یەكی لە پەیامەكاندا ئاماژەی بەوە كردبوو ، لە قۆناغی داهاتوودا ڕووە سیاسیەكەی یەكگرتوو زەق دەبێتەوە و خەڵك لەسەر ئەو بناغە و ئەو شتانەی لەو ڕووانەوە بۆیان دەكەین لێپرسینەوەمان لەگەڵ دەكەن و حوكممان بەسەردا دەدەن، بەڵام سەرەڕای ئەوە هەر وەك ئەو د ەڵێت : بێ هیچ زەمینە سازییەكی فیكری و دەروونی و پەروەردەیی یەكگرتووەكان فڕیدرانە ناو بەشداری سیاسیەوە ، كە هەر لە ساڵی (2005)ەوە جۆرەها كیشەی ناوخۆیی لێكەوتەوە و شەپۆلێكی ناڕەزایی گەورەی لە ناو ڕێكخستنەكان دروستكرد.
جگە لەو كیشە ناوخۆییە بۆ بەشداری سیاسی یەكگرتوو پێویستی بەوە بوو، سستی گەشە و زیادكردنی ئەندام بە هەوڵدان بۆ بە جەماوەری بوونی زۆرتر و ڕاكیشانی متمانەی دەنگدەر قەرەبوو پڕبكاتەوە، بە حوكمی ئەوەی ئەوەی بۆ حیزبێكی سیاسی گرنگە ڕێژەی دەنگ و ژمارەی كورسی و ئاستی پشتیوانی جەماوەرییە لە پرۆژە و بەرنامە سیاسیەكەی.
ڕووننەبوونی وردی ئەو ڕۆڵەی پێویستە لە كۆمەڵگەدا بیگێڕێ و ترسان لەوەی كاری سیاسی (گغیان) بكات بەسەر كاری بانگخوازی و پەروەردەیی كە (سیاسەت لە هەر كوێ بوو بە حەكمی لۆژیكەكەی گوغیان دەكات) نەتوانرا ئەم پرسە بە قوڵی بیری لێ بكرێتەوە .

بەڵام سەرەڕای ئەوە هەر هێندەی هەندێ سیمای نوێی لەم ڕوەوە لە حەڤدەی شوبات و دواتر لە میانەی لیژنەی هەماهەنگی ئۆپۆزسیۆنەوە نیشاندا. جەماوەرەكەی شانسێكی باشیان دایە و لە هەڵبژاردنە پەرلەمانیەكەی (2014) بۆ ئەنجومەنی نوێنەرانی عیراق و پەرلەمانی كوردستان لە چاو خۆیدا دەنگێكی باشی هێنا . بە تەرحێكی جەماوەر حساب دەكرا بۆ ئەوەی ئەم هیزە لەڕووی سیاسیەوە خۆی بكاتەوە و هێڵێكی بیركردنەوە ڕۆشن بۆ خۆی دیاری بكات و هەوڵبدات نەبێتە قوربانی هەڵكشان و داكشانە سیاسیەكە .

ئەوەی لە ئێستاشدا دەیبینین دۆخێكی نوێیە واتە ئەگەر لە ڕابردوودا گەشە كەم بووبێت ، بەڵام جەماوەری بوون لە ئاستێكیشدا بێت باش بووبێت، ئەوا لە ئێستادا هەردووكیان بەسەر یەكەوە خراپن. واتە یەكگرتوو گەشە سستیەكەی و چوونە دەرەوەی تواناكانی بەردەوامە وه ‌هەم 65% ی دەنگەكانی و 50% ی ژمارەی كورسیەكانی لە دەستداوە .

چونكە :

یەكگرتوو قۆناغی مژدەدان و خۆناساندنی تێپەڕاندووە و جەماوەرەكەی تا ڕادەیەكی زۆر بە سیاسی بووە و لەسەر بناغەی ئایدۆلۆژیا دەنگنادا و حسابی هەڵوێست و گوتاری سیاسی لەگەڵ یەكگرتوودا دەكات .
لەلایەكی ترەوە یەكگرتوو جگە لە دوو حیزبە دەسەڵاتدارەكە ، لە دەرەوەی ئەوانیشەوە هەر لە ساڵی (2009) ەوە لە هەردوو بازنەی ئیسلامی و نیشتمانی گشتی یەوە ركابەری بۆ پەیدا بووە . گۆڕەپانەكە چۆڵ نیە و جۆرەها گوتار و پرۆژە و بەرنامە و تەرحی تیایە و دەبێت بە توانا و لێهاتن و دەرفەت قۆستنەوە جێگای خۆت بكەیتەوە و پێگەی خۆت بەهێز كەیت، هەروەها لە ئێستادا لە هەردوو ئاستی ئۆپۆزسیۆن و بەشداری لە حكومەت لەبەر چاوی جەماوەر هێزێكی تاقیكراوەیە . كە ئەوەش ئەركێكی تر دەخاتە سەر شانی سەركردایەتی حیزبەكە، چونكە تاقیكرنەوەكان لە هەندێ ڕوەوە بونەتە هۆی شێواندنی وێنا و پێویستیان بە ڕاستكردنەوەیە .

ئەوەی ئێستا یەكگرتوو پێویستیەتی :
یەكگرتوو لە ڕابردوودا تاوانی دەرهەق بە خەڵك نەكردووە، تا ڕادەیەكی زۆریش هێزێكی لێپرسراوی سیاسی بووە، بەڵام واقیع دەریخست خوێندنەوەی بۆ فۆرمی كاركردنی خۆی، واقیع و بیركردنەوەی جەماوەر دەنگدەرانی و نەوەی نوێ هەڵەی تێدایە و پێویستی بە دووبارە هەڵسەنگاندنەوە و تێگەیشتن هەیە .
بانگەشە كردنیش بۆ گەڕانەوە بۆ نەوەدەكانی سەدەی رابردوو ، نەك هەر چارەسەری لاوازی پاشەكشەكانی یەكگرتوو ناكات ، بەڵكو كێشەی تریان دەخاتە سەر ، چونكە بۆ ئەوەی ئەو گەڕانەوە سوودی هەبێت ، دەبێت توانای ئەوەمان هەبێت كۆمەڵگەی كوردستانیش بگێڕینەوە بۆ نەوەدەكان، كە ئەوەش دوای ئەو گۆڕانە جۆراوجۆرانەی بەسەر تاك و كۆمەڵگە و شێوازی ژیان و بیركردنەوە لە (حیزب) و (دین) و (سیاسەت) و (لاوێتی) و زۆرشتی تردا هاتووە، مەحاڵە . بۆیە خەوبینین بە گێڕانەوەی نەوەدەكانەوە ، ئەوەمان بۆ ناگەڕینیتەوە و ڕیشمان لێ دەگرێت بیر لە بەدیلی تر بۆ دووبارە هەڵسانەوە و گوڕدانە بەر خۆ بدەینەوە. بۆیە چارەسەر ئەوەیە لە ڕوانگەی :

- گۆڕانە جیهانییەكان .
- گۆڕانكارییەكانی تاك و كۆمەڵگە و واقیعی نیشتمانی.
- گۆڕانكارییەكان لەسەر ئاستی تەوژمی ئیسلامی ناوچەكە .
- ئەرك و چاوەڕوانیە نوێكان .
- خوێندنەوەی بەرەنجامی ئە و گۆڕانكاری و ململانییانەی لە ناوچەكەدا لە ئارادان و هەندێكی لەسەر حسابی ئیسلامییەكان تەواو دەبێت .
- پێویستی یە رۆحی و ئەخلاقی و سیاسیەكانی نەوەی نوێ كە ئەسڵ دەبێت ئەوان بن .
سەر لەنوێ یەكگرتوو ڕاگەیەنینەوە لە فۆرم و شێوازێكی نوێدا و بە ئیلهام وەرگرتن لە رۆحی نەوەدەكان و فیكری دووهەزار و بیستەكان و پرسیار وه كیشەكانی ئێستا، وزە و تواناكانی بە شێوازێكی زانستی و كاراتر بۆ كۆمەڵگەی تەرح بكەینەوە.
بۆ ئەوەی درێژەدان بەم فۆرمەی ئیستای یەكگرتوو، كە هەڵبژاردەی خودی دامەزرێنەرانی یەكگرتووەو هیچ پیرۆزییەكی نیە ، هەروەك ئەمینداری گشتی دەڵێت : رۆحی یەكگرتوو هێندەی تر لە قاڵبنەدەین كە گوزارشت لە پرۆژەیەكی ئیسڵاحی نیشتمانی دەكات .