دواى ساڵەهاى ساڵ لەستەمى نەتەوەیى و بێ قەوارەیى و زەوتکردنى مافە نەتەوەیى و ئینسانى یەکان، هاتنە کایەى ئەزموونى هەرێمى کوردستان بەدەستکەوتێکى هەرە گرنگى تێکڕاى مێژوى نوێ و هاوچەرخى کوردو، بزاڤى نیشتمانی کوردستان دادەنرێت. بوونى دەسەڵاتێکى هەرێمى بەدەستورى کراو لەکوردستانى عێراقدا، یاخود کوردستانى باشور، وەک هەندێک حەز دەکەن ئەو دەربڕینە بەکاربێنن،
مەسەلەکە تەنها پڕکردنەوەى بۆشایى کارگێڕى نەبوو. کەلەدەرهاویشتەکانى جەنگى کەنداوى دووەم و راپەڕینى سەربەرزانەى گەلى کوردستان کەوتبۆوە، بەڵکو ئەزموونى حوکمڕانیى خۆماڵى هەرێمى کوردستان لەزیاد لەڕوویەکەوە، ئاماژەو پەیامى تایبەت بەخۆى لەگەڵ خۆیدا هەڵگرتووە، بەڵام دیارە وەک لەهەندێ نوسینى ترمدا باسم کردووە(کتێبى پرسى بیناکردنەوەى ناسیۆنالیزم و نەتەوە لە کوردستاندا) ئەم ئەزموونە بەو ئەندازەى دەرفەتى خستۆتە بەردەم ناسیۆنالیزمى کوردى و گەلى کوردستان،
هەر ئاواش تەحەدداى فکرى و سیاسى و ئەخلاقى و نەتەوەیى نوێ ى، رووبەڕووى ئەم ناسیۆنالیزمەو سەرکردە کوردەکان و، دەستەبژێرى فکرى و سیاسیی لەکوردستاندا کردۆتەوە. چونکە بۆتە هۆڵ و گۆڕەپانێکى گەورەو سەر نەگیراو، بۆ تاقیکردنەوەو لەسەنگى مەحەک دانى سەرجەم ئەو بەڵێن و دروشم و چەمکانەى، لەقۆناغى شۆڕش و بەرەبەرەکانى شاخدا بەرزکراونەوەو مژدەیان پێ دراوە. سەرۆکایەتى هەرێمیش بایەخى خۆى لەم چوارچێوەو، لەبایەخى بنەڕەتى بوونى ئەزموونى گەلى کوردستان وەردەگرێت. هەربۆیە دەبێت بەزانستى و بەوردى لەپێگەو رۆڵى سەرۆکایەتى هەرێم لەچوارچێوەى ئەزموونى کوردستان و ئەرکە ناسیۆنالیستى و دیموکراسى و شارستانیەکان تێبگەین و، لەوڕوانگەشەوە لەئەرک و لێپرسراوێتى یەکانى رابمێنین و ئاسۆى نوێ ى بخەینە پێش چاو.
ڕوونە کە سەرۆکایەتى هەرێم لە ڕووى ڕەمزى و نەتەوەیى یەوە ، یەکێکە لە دەستکەوت و دەزگا گرنگەکانى هەرێمى کوردستان . کە دەتوانێت لە ئێستاو ئایندەى ژیانى گەلى کوردستان و تەنانەت نەتەوەى کورد لە سەر ئاستى پارچەکانى ترى کوردستانیشدا، بە جۆرێ لە جۆرەکانى ڕۆڵى گرنگ و هەستیار بگێڕێت . بەدەر لە هەندێ شت و گەرچى مەسەلەکە نەگەیشتۆتە ئاستى پێکهێنانى قەوارەى سەربەخۆى نەتەوەیى و سەرۆکى دەوڵەت ، کوردان هەر هێندەى سەرۆک و سەرۆکایەتیان هەیە ، دەبێت بە بایەخەوە سەیر بکرێت . بەڵام لە پاڵ ئەوەى ئاماژەى پێکرا، پێویستە بەرامبەر مەسەلەیەکى ترو ڕەهەندێکى ترى پرسى سەرۆکایەتى هەرێمیش هوشیار بین ، کە ئەویش ئەوەیە کە ئەگەر هەتا دوێنێ و پێش بوونى ئەو دەزگایەو بە گشتى لە قۆناغى ڕابردوودا تا ڕاددەیەکى بەرچاو هەر خودى بوونى دەزگاکە بە گرنگ زانرابێ و زیاتر چاو لە سەر ئەوە بوو بێت لە دەستووردا بچەسپێ و لە هەرێم قۆناغى دامەزراندنى خۆى و وەگەڕ خستنى سەرەتایى دەست پێ بکات، ئەوا ئێستا ئێمە لە قۆناغێکى ترداین و دەبێ گەیشتبینە ئەو ساتەى ئەو پرسیارە سیاسى و یاسایى و نیشتمانى یە گرنگە لە خۆمان بکەین ، کە داخۆ چ جۆرە سەرۆکایەتى یەکمان دەوێت ؟ سەرۆکایەتى هەرێمى کوردستان دەبێت چ ڕۆڵێ لە ژیانى سیاسى و چڤاکى و نەتەوەیى و ڕۆحى هەرێمى کوردستان و گەلەکەیدا بگێڕێت ؟ دواى تێپەڕ بوونى چەند ساڵێک بەسەر بوونى فەرمى ئەو دەزگایەدا، ئێستا دەبێت چۆن سەیرى قۆناغى ئایندەى بکەین و کەم و کورتى یە دەزگایى و سیاسى و یاسایى یەکان لە چیدان و چۆن بتوانین لە قۆناغى داهاتوودا بیبەینە ئاستێکى باڵاترو کاروبارەکانى زیاتر بە دەزگایى بکرێن؟
فەرهەنگى کوردى و پرسى سەرۆکایەتى
زۆرینەى ئەوانەى لە هۆیەکانى دانەمەزاراندنى قەوارەیەکى کوردىء، شکستى ڕاپەرینء شۆڕشە کوردى یەکانیان کۆڵیوەتەوە، لە سەر ئەو ڕایە کۆکن، کە خێڵء فەرهەنگى خێڵ لە هەندێ بڕگەى مێژوویدا، ڕۆڵێکى سلبیى لەم بارەیەوە گێراوەو، یەکێ بووە لەو دامەزراوە کۆمەڵایەتیانەى کە بە هۆى داخران بەسەر خۆیداو، گەشە نەکردنى یەوە، ناکۆکى یە نێو خۆییەکانى ماڵى کوردى قوڵکردۆتەوەو، خەمڵاندنى ناسنامەیەکى نەتەوەیى بەهێزیشى دواخستووە . لە ڕوویەکى ترەوە دوژمنانء ناحەزانى ناسیۆنالیزمى کوردى لە مێژووى نوێ ى کوردستاندا، بە زیاتر لە شێوەیەک هەوڵى خراپ سوود لێوەرگرتنى دەمارگیرى ء ناکۆکى یە خێڵایەتیەکانیان دژ بە ئامانجەکانى بزوتنەوەى ڕزگاریى نیشتمانى کوردستان داوەگەرچى ئەمە ڕۆڵى جوامێرانەى هەندێ عەشیرەتیش لە پشیوانى کردن لە شۆڕشء ڕاپەڕینە کوردى یەکان ناسڕێتەوە . دواى دەرکەوتنى حیزبى کوردیش وەک دیاردەیەکى مۆدیرن لەناو ژیانى سیاسى کوردو، بزوتنەوە سیاسى یەکەیدا، ئەم واقیعە وەک پێویست پاشەکشەى نەکرد . بەڵکو لە پاڵ ڕۆڵە سلبى یەکەى وەک دامەزراوەیەکى سەربەخۆ، خێڵ هەوڵى داوە بەشێوازى جۆراوجۆر، خۆى بخرینێتە ناو حیزبى کوردیشەوە . بە جۆرێک زۆر بەدەگمەن حیزبێ هەبووە ڕاستەوخۆ، یاخود ناڕاستەخۆ، بەشێ لە پێوەرو هەستیارىء ڕٍەنگدانەوەى فەرهەنگى خێڵى لەگەڵ خۆى هەڵنەگرتبێت . هەروەک دەشزانین یەکێ لە خەسڵەتەکانى خێڵء سەرۆکى (خێڵ)یش ئامادە نەبوونە بۆ ملکەچ بوون بۆ سەرۆک خێڵێکى ترو بەچاوى گومان سەیر کردنى بێگانەیە، بە پێوە عەشیرەتگەرىء هۆزایەتیەکان . ئەو ئامادە نەبوونەش بۆ ملکەچى، کە ڕەنگادنەوەى عەقڵى دەشتەکى یە، گەر لە ڕوویەکەوە هەندێ توخمى متمانە بەخۆبونء سەربەخۆیىء شانازى بەخۆوە کردنى تێدا بێت، ئەوا لە ڕویەکى ترەوە یەکسانە بە ئامادەنەبوون بۆ ملکەچى یاساو بەیەکەوە ژیانى هاوچەرخانەء، دەمارگیرىء خۆپەرستى . هەر ئەم عەقڵە داخراوەشە وا لە پشت بێ ئاکام بوونى پڕۆسەى بەنەتەوەبوونء شکستى دەوڵەتى نیشتمانى مەدەنى هاوچەرخ لە چەندین کۆمەڵگاى ناوچەکەدا . لە مێژووى ئێمەشدا هەمیشە ڕێگربووە لەوەى وێنایەکى فراوانتر بۆ قەڵەمڕەوى جوگرافى نیشتمان بێتەکایەوەو، میرنشینى کوردى، یاخود هەوڵەهاوچەرخەکان گەشەبکەن بۆ دروستکردنء دامەزراندنى قەوارەی نەتەوەیى . بونیادى خێلء میکانیزمەکانى عەقڵى خێڵء ئەو بیر تەسکىء خۆپەرستى ء بەسەرخۆدا داخرانەى لەگەڵ خۆیدا هەڵى گرتووە، دەوریان زۆربوو لەوەى حکومەتەکەى (شێخ موحمود) نەتوانێ قەلەمڕەویى فەرمانڕەوایى خۆى فراوان بکاتء زۆربەى کوردستانى باشور بگرێتەوە، ڕاستە فێڵء تەڵەکەى هێزێکى کۆلۆنیالیستى وەکو بەریتانیا لە ئارادابوو، وەخواستەکانى لەگەڵ دامەزراندنى قەوارەیەکى کوردى سەربەخۆیەکى نەدەگرتەوە، بەڵام ئەویش هەر سودى لەم دۆخەو لەم بونیادەو لەو واقیعە پارچەپارچەو ناکۆکیەکانى وەردەگرت، بۆ پیادەکردنى سیاسەتە ستەمکارەکانى . دابەشبوونە خێڵەکى یەکانء نەبوونى دیدێکى ستراتیژى لە فەرهەنگى خێڵى کوردیداو، لاوازیى بەشێکى بەرچاوى سەرۆک خێڵەکان لەبەردەم هۆکارەکانى ڕازى کردنى ماددىء وەجاهەتێکى کۆمەڵایەتى بێ ناوەڕۆکدا لە مێژوودا، دیسانەوە کاریگەرى زۆۆریان هەبوو لە سنوردارکردنى ئەزموونى کۆمارى کوردستاندا . لێرەدا مەبەست لەم نموونە هێنانەوەو ئاماژەکردنانە دەستنیشانکردنى خاڵێکى لاوازى ناو فەرهەنگى سیاسىء کۆمەڵایەتى کوردى یە . کە ئەویش پەیوەستە بە فەرهەنگى سەرۆکایەتى یەوە . کورد لە ئەحمەد خانى یەوە باس لە بایەخى بوونى پادشاو سەرۆکێک دەکات بۆ کوردانء، خەونى زۆرى پێوە بەستۆتەوەو، بەهۆکارى ڕزگارىو گێڕانەوەى یەکبوونى بۆ ناماڵى کوردانى زانیوە . بەڵام بەردەوامیش لەبەر دەرنەکەوتنى ئەو سەرۆکەو، تۆ پۆگرافى خاکەکەىء، هەڵکەوتە جوگرافیەکەىء، ئەو واقیعەى بەسەریدا سەپاوەو، ئەو فەرهەنگەى بەرهەمى هێناوە، فەرهەنگى سەرۆکایەتى پوکاندۆتەوە. ئەگەر ئەم عەقڵە لەناو کوردان ئامادە نەبووایە، مێژووى کوردو کوردستان هەر لە سەدەى شانزەهەمى زاینى یەوە، ئاراستەیەکى ترى وەردەگرتء، بەو جۆرە تراژیدى یە نەدەبوو کە بوو. چونکە سوڵتانى عوسمانى لە ڕێ ى زاناى بەناوبانگى کوردانەوە مەلا ئیدریسى بەدلیسى داواى لە میرە کوردەکان کرد کە لە نێوخۆیاندا سەردارێک بۆ خۆیان هەڵبژیرنء، هەموویان لە ژێر چەترى ئەودا کۆببنەوە، تا سوڵتانیش لە ڕێ ى ئەوەوە پەیوەندى لەگەڵ کوردان دابمەزرێنێء ئاراستە بکات، بەڵام خۆپەرستى میرانى کوردو عەقڵ بچوکیان ڕێگر بوو لەم هەنگاوەو، بەو هۆیەشەوە ئەو دەرفەتە گرنگەیان لە دەست کورداندا . کە ئەگەر سەرى بگرتابە، دەکرا شوێنەوارو ڕەنگدانەوەى زۆر گەورەى لێ بکەوتایەتەوەو بەدواى خۆیدا بهێنایە . ئەم مەسەلەش، واتە نەبوون یاخود لاوازیى فەرهەنگى سەرۆکایەتى، تاکوئێستاش هەر بەردەوامەو، ڕۆڵى وێرانکەرى لە ژیانى سیاسىء کۆمەلایەتىء ڕوحى گەلى کوردستاندا گێڕاوەو دەگێڕێت. هەڵبەت هەندێ جار ئەم سەرکردە یاخود ئەوى تر، لە پێگەى شۆڕشى شاخء سەرۆکایەتى حزبێکى گەورەوە، لەم پارچەى کوردستان، یاخوود ئەوى دى، پرسى سەرۆکایەتیان وروژاندووەو خۆیان وەک سەرکردەى نەتەوە ناساندووەو پێشکەش کردووە .بەڵام بەهۆى بەرزنەبوونەوە بۆ ئاست پێداویستى یەکانى ئەو پرسە گرنگەو دۆخە بابەتى یەکە، نەک هەر نەیانتوانیوە جەبرە دیالەکتیکىء حیزبىء ناوچەیى یەکان بەتەواوى تێکبشکێنن، بەڵکو هەندێ جار ناکۆکیەکانیان قوڵتریش کردۆتەوە، ئەویش بەوەى لە پێگەى ئەو لاف لێدانء خۆناساندنەوە بەشداریان لە شەڕو ململانێ حیزبى یە ناوخۆیى یەکان کردووە. هەربۆیە لە ڕوانگەى ئەوەى کە ئاماژەشى پێکرا، ئێستا کاتى ئەوە هاتووە ئەم پرسە، کە بەشێکە لە کلتورى دەوڵەتدارى، یاخود لانى کەم حکومەتدارى سەبارەت بە ئێمە گەلى کوردستان، بکرێتە پرسێکى زانستىء نیشتمانىء، سیاسىء، تەنانەت پەروەردەیش . بۆ ئەوەى بەسوود وەرگرتن لە هەوڵەکانى ڕابردوو چاوبڕینە بەدیهێنانى خەونەکانمان لە داهاتوودا، بتوانرێت بناغەیەکى نوێ لەم ڕووە دابڕێژرێتء هۆشیاریەکى تازەش بهێنرێتەکایەوە. هۆشیاریەک لە ڕوانگەى ئەرکە ناسیۆنالیستى و دیموکراسى و شارستانیەکانەوە لەم پرسە بڕوانێت و هەوڵ بدات کەڵەکەبوونێکى مێژوویى وا بێنێتەکایەوە، کە بە گشتى کردنى فەرهەنگەکەو بنج داکوتانى پێویستیەتى، کە دەبێت خودى سەرۆکى هەرێم و حیزبەکەى و حیزبەکان بە گشتى و نوخبەى کۆمەڵگا و هاوڵاتیان لەو پڕۆسە گرنگەدا بەشداربن ...
لەسەرۆکى دادپەروەرەوە بۆ سیستمى دادپەروەر
نوێ بوونەوەى ڕۆشنبیریى سیاسى لێمان دەخوازێت لە مەسەلەى کەس و سەرۆکى داناو دادپەروەرەوە بگوازینەوە بۆ ڕژێم و سیستم و دەزگاو دامەزراوەى دادپەروەر . ئەم خاڵەش یەکێکە لە جیاکەرەوەکانى نێوان ڕۆشنبیرى سیاسى خۆرهەڵات و خۆرئاوا ، خۆرهەڵات هەر لە مێژەو تەنانەت لە بەرگە ئیسلامى یەکەشدا ئەوەندەى گرەو لە سەر ڕابەرو سەرکردەى دادپەروەر دەکات بۆ چاکسازى و چەسپاندنى دادپەروەرى و کەمکردنەوە لە خراپى یەکانى دەسەڵات و ئاژاوەو پاشاگەردانى و دڵڕەقى و خوێَنڕێژى ، نیو ئەوەندە گرەو لەسەر سیستمى دادپەروەر ناکات .
لەکاتێکدا بە پێچەوانەى ئەم بۆچوونەوە لە خۆرئاوا هەر لە ئەرستۆوە تاکو ئێستاشى لە گەڵدا بێت، بەردەوام هێڵێکى بەهێزو بەرچاوى ڕۆشنبیرى یە سیاسى یەکەى، پێ ى لە سەر بایەخى گەورەو یەکلاکەرەوەى سیستمى دادپەروەردا گرتووە ، ئەمەش یەکێکە لەو هۆکارانەى خۆرئاواییەکانى لەم ڕوەوە بەرەو پێشەوە بردووەو خۆرهەڵاتیشى بەدواکەوتوویى هێشتۆتەوە. ئەوان بەمە لە بایەخى سەرکردەو کەسایەتى یە مەزنەکانى خۆیان کەم نەکردۆتەوە ، بەڵکو هەوڵەکانى ئەوانى کردووە بە عەڵقەیەک لە مێژوویەکى کەڵکە بووى ناو سیستمەکە خۆى و، ڕەهەندێکى ترى ئەخلاقیان داوە بە خزمەتەکانیان . سیستمێکى دیموکراسى هاوچەرخیش بێ بوونى ئەم بۆچوونە دەربارەى دادپەروەرى سیاسى و شوێنى دادپەروەرى لە سیستمى کۆمەڵایەتى و مەنزومەى شارستانیدا مەیسەر نابێت . گەڕان بە دواى سیستمى دادپەروەردا ڕزگارمان دەکات لەوەى چارەنووسى کۆمەڵگا بە ژیان و مان و نەمانى سەرکردەى دادپەروەرەوە بەند بێت و هەرکاتێ ئەو بە شێوەیەکى سروشتى یاخوود ناسروشتى لە پێگەى دەسەڵاتدا نەما ، کۆمەڵگا هیچ گرەنتى و دەستە بەریەکى نەبێت بۆ بەپادار هێشتنەوەى دادپەروەرى سیاسى و ڕێگەگرتن لەستەمکارى و نا بەرامبەرى و چەوساندنەوەى سیاسى و ئابوورى و کۆمەڵایەتى ئەمە ئەگەر سەرکردەیەکمانهەبێت دادپەروەربێت. لێرەوە سیستمى دادپەروەر بەردەوام بوونى ڕژێم و ئازادى و دادپەروەرى و سەقامگیرى سیاسى دەگەیەنێت ، هەر ئەمەش گرەنتى ئەوە دەکات مێژووى سیاسى بەرەو پێشەوە گەشە بکات و مەسەلەى دادپەروەریش ببێتە پرسێکى گشتى و، خەمى یەکەیەکەى هاوڵاتیان و دامەزراوەکانى کۆمەڵگاو تەوژم و چالاکى و پێکهاتەکانى چڤاک .
هەر بۆیە لە ڕوانگەى لیبرالیزم ء دیموکراسى هاوچەرخەوە مەسەلەى حوکمدانء داوەریکردن دەربارەى گونجاو بوونء دادپەروەر بوونى یاساکان، نابێت ملکەچى هەڵسەنگاندنء پێوەرە تاکەکەسى یەکان بکرێت، تەنانەت نابێت ملکەچى ئەو گروپانەش بکرێت، کە دەیانەوێت لەسەر حسابى بەرژەوەندى گشتى، بەرژەوەندى یە ناڕەواکانیان لە یاسادا بگونجێننء بەیاسایى بکەن . بەرژەوەندى ڕاستەقینەى تاکەکانء کۆمەڵگاش وا لەوەدا کە بۆ فەرمانڕەوایى کردن بەسەرخۆیاندا بگەڕێنەوە بۆ یاساو یاسا مەرجەعیان بێت، نەک ویستى تاکێک، یاخود چەند تاکێک .
فەلسەفەى دیموکراسى هاوچەرخ ء لێبرالیزمى سیاسیش هەر لەمەدایەو، لەسەر ئەو دیدە دامەزراوە، کە مرۆڤ لەبەر ئەوەى بە حوکمى مرۆڤ بوونى لە چەندین ڕٍوەوە لاوازى ڕوى تێ دەکات، ناکرێت بەردەوام بیپێکێء لەسەر ڕێ ى ڕاست بێت .
هەر بۆیە ئەگەر هێز لە دەستى کەسێکدا، یاخود گروپێکدا کۆبۆوە، بێ ئەوەى یاسایەکى ڕۆشنء ڕاشکاو لە ئارادابێتء پابەندیانبکات بەخۆیەوە، ئەوکاتە نەک هەردەبنە هەڕەشە بۆ سەر کۆمەڵگا، بەڵکو خودى قەوارەى دەوڵەتیش دەخەنە بەر هەڕەشەوە .
فەرمانڕەوایەک پابەندى یاسانەبێت، واتە دەسەلاتى ڕەهاى هەبێت، لەگەڵ فەرمانڕەوایەکى تر کە بەڕوکەشى پابەندى یاسایەو، لە جەوهەردا فۆرمێکى تر لە ڕەهایى دەسەلات پەیڕەو دەکات، فەرمانڕەوایەکى لەم جۆرە، گەر دادپەروەریش بێت بە لێکدانەوەیەک لە لێکدانەوەکان (چونکە لە بیرى سیاسى هاوچەرخداو لە دیدى هەندێ قوتابخانەى فکریى پەرگیرەوە نەبێت، ئاسان نى یە فەرمانڕەوایەکى لەو جۆرە بەدادپەروەر دابنرێت، گەر هەر لەبنەڕەتەوە شوێنى ئەوە هەبێت باسى تاکى فەرمانڕەوا بکەین نەک سیستمى سیاسى) .
ئەوا مەترسى خراپ بەکارهێنانى دەسەڵات لەو جۆرە فەرمانڕەواو سیستمە سیاسى یەدا ناڕەوێتەوە، گەر یاساو دەستورێک نەبێت کۆت بخاتە سەر دەسەڵاتء ڕێ لە خراپ یەکار هێنانى بگرێت، هیچ گرەنتەیەک نییە هەر ئەوەى کە دادپەروەروە، لە قۆناغێکى تردا پەنا نەباتە بەر ستەم کردن، گەر هەست بکات خۆى هەموو شتێکەو هێزو دامەزراوەیەک لەسەرو خۆیەوە نى یە، بەدوادا چون بۆ کارەکانى بکاتء لێ ى بپێچێتەوە . لەبەر ئەوە ناکرێت بەدەر لە بوونى دەستەبەرى یە دەستورى یە هاوچەرخەکان، پشت بە حیکمەتء دادپەورەى هیچ دەسەڵاتدارێک ببەسترێت . (جون لوک)ى گەورە فەیلەسوفى سیاسیش لەم بارەیەوەو تەیەکى هەیە کە خزمەت بەڕونکردنەوەى مەبەستەکەى ئێمە دەکات ء دەڵێت: (سەرچاوەى هەڕەشەى فەرمانڕەواى خراپ لەسەر گەل لەو مەترسیەى لە فەرمانڕەواى ڕەهاى دادپەروەرەوە سەرچاوە دەگرێت کەمترە، چونکە بەدادپەرەریەکەى وا لە خەڵکەکە دەکات، مەیلى بەر بەرەکانیکردنیان لانە هێڵى ء، بەشێوەیەکى نەستى (لاشعور)ى مل بە فەرمانڕەوایى ڕەها بدەن . چونکە کاتێک فەرمانڕەوا کە گۆڕا، ئیتر مەترسى یە کە سەر هەڵدەدات . لەبەر هەموو ئەم شتانە تەنها یاساو سیستمێکى دادپەروەر، دەستەبەرى پاراستنى حکومەتء دەوڵەتء دادپەروەرىء پاراستنى مافء ئازادى یەکانى هاوڵاتیان دەکات (1) ..
گەر لەم ڕوانگەوە سەیرى پرسى سەرۆکایەتى و بێ لایەنى ئەو بکەین دەتوانین بە ئاسانتر لە نیازى دوایى و وروژاندنى و ئامانجە دوور مەوداکانى تێبگەین . ئەمەش ڕێگا خۆش دەکات بۆ هاتنە کایەى مشت و مڕێکى زانستى و بابەتیانە و مەنهەجیانەو هێمنانەو نیشتمانیانە لە مەڕ ئەم پرسەو ڕەنگدانەوەکانى بەسەرکۆى ژیانى سیاسى و نەتەوەیماندا .
پێویستە هەر لێرەشدا ئاماژە بەوە بکرێت کە پرسى سەرۆکایەتى پرسى بەرپرس و کادرو ئەندام و ڕۆشنبیرانى حیزب و تەوژمێکى دیاریکراوى سیاسى و کۆمەڵایەتى ناو کۆمەڵگا نیە . چونکە پرسەکە پرسى ناوخۆیى حیزبێک نى یە تا مەسەلەکە وەک مافێکى سروشتى و بە گوێرەى پەیڕەوە ناوخۆکەى مامەڵەى لەگەڵدا بکەن و هەڵوێست دیارى بکەن و بڕیارى لێ بدەن . لەو سۆنگەوە کە پۆستى سەرۆکى هەرێم و پرسى سەرۆکایەتى پرسێکى سیاسى نەتەوەیى و چڤاکى گشتى یەو پەیوەستە بە سەرجەم تاکەکانى کۆمەڵگاو چین و توێژو پێکهاتەو هێزو تەوژمەکانیەوە .
مافى هەموو هاوڵاتى و هێزو ناوەندێکە وەک بەشێ لە بەشدارى سیاسى و مومارەسە کردنى مافى هاوڵاتێتى و ئەنجامدانى ئەرکە نیشتمانیەکان و لە ئەستۆ گرتنى لێپرسراوێتى بەرامبەر ئایندەى گەل و ووڵاتەکەیى و مۆدێلى حوکمڕانیەکەى قسەى تێدا بکەن و ڕاى خۆیان دەربارەى دەربڕن و بە هەر شێوازێکى مەدەنى ویاسایى تریش بە باشى دەزانن گوزارشت لە بیرکردنەوەو هەڵوێستى سیاسى تایبەت بە خۆیان لەو ڕوەوە بدەنەوە .
بایەخى سیاسىء نەتەوەیى بێلایەنى سەرۆکى هەرێم
ڕوونە کە ئەرکێکى بنەڕەتى سەرۆکایەتى هەرێمء، بەتایبەتیش سەرۆکى هەرێم، ئەوەیە، ببێتە ڕەمزێ بۆ هەمووانء، پێکهاتەو تەوژمە جۆراوجۆرەکان بە کردەوە هەست بەوە بکەن ئەو لە مەودایەکى یەکسانەوە بەرامبەر هەموان وەستاوەو، لەسەرو ناکۆکىء ململانێیکانەوەیەو، لەکاتى سەرهەڵدانى کێشەکانیشدا ڕۆڵى ناوبژیوان ء سەرپەارشتیار دەبینێ، داخۆ لە ڕوانگەى ئەم ئەرکەوە دەبێت چ چاکسازییەک لەء دەزگایەدا بکرێتء تاکوآ پێشبخرێت؟ بۆ ئەوەى سەرۆک لە ئاست ئەو چاوەڕوانیانەدا بێت کە گەلى کوردستانء هاوڵاتیانء، هێزو تەوژمە سیاسى یەکان لێیان هەیە .
دیارە لەم بابەتەداو لەکاتى تاوتوێکردنء ڕاڤەکردنى ئەم پرسەدا، خودى بەڕێز کاک (مەسعود بارزانیش) وەک سەرۆکى هەڵبژیراوى هەرێمى کوردستانداو، دەبێتە تەوەرەى بەشێ لە قسەکردنەکان، یاخود لانى کەم، لەکاتى وردکردنەوەى مەسەلەکانء، هەوڵدان بۆ ئاراستەدان بە سیاسەتەکانى سەرۆکایەتى، بەرێزیان وەک شەخسى خۆىء باگراوندە حیزبىء بنەماڵەییەکەى کاریگەرەو ئامادە دەبێت . هەر لێرەشدا ئەوە گرنگە کەدواى ڕاگەیاندنى بەرەنجامەکانء دەرچوونى کاک مسعود بارزانى بە شێوەیەکى فەرمى بە سەرۆکى هەرێم، دەبێت لایەنء تەوژمەکان لە چەندین ئاستدا قۆناغى پێشوو، کەشء هەواى ماوەى هەڵمەتى هەڵبژاردنەکان تێپەڕێنن . لەو سۆنگەوە کە ئەو لە ڕووى یاساییەوە ئێستا سەرۆکى هەرێمى کوردستانەو، دەبێت هەر بەو جۆرەش مامەڵەى لەگەڵدا بکرێتء، لە ڕوانگەى ئەرکەکانى سەرۆکایەتى هەرێمیشەوە لە قۆناغى داهاتوودا، ڕوبەڕووى پرسیارو ڕەخنە لێگرتن بکرێتەوە . چونکە گەر بەم جۆرە لە مەسەلەکە تێنەگەین، تا ڕاددەیەکء لە هەندێ ئاستدا، گیانى عەدەمیەت بڵاو دەبێتەوەو، لە بازنەیەیەکى بۆشدا دەخولێینەوەو، پرسەکان دەکرێن بە پرسى شەخسى، نەک نیشتمانىء سیاسى. هەر بۆیە لێرەداولە پێناو هێنانەدى سیستمێکى سەرۆکایەتى دادپەروەرو، بەرەو پێشبردنى پرۆسەى دروستکردنى نەتەوەو، هەنگاو نان بەرەو دامەزراوەیى کردنى ژیانى سیاسىء، تێپەراندنى قۆناغى ناکۆکىء بێ سەرۆکى، هەوڵدەدەین بابەتەکە لە دووتۆێ ى چەند خاڵێکدا چارەسەر بکەین، یاخود بخەینە ڕوو کە جوان ڕاپەراندنى ئەرکەکانى سەرۆکایەتى هەرێمء، قوڵبوونەوەى ڕەهەندە ڕەمزییەکەى دەیخوازێت :
یەکەم :- بەدامەزراوەیى کردنى سەرۆکایەتى هەرێم : وەک دەزانین سەرۆکایەتى هەرێم تاکو ئێستا بەدامء دەزگایى نەکراوە، هەر وەک چۆن بەشێوەیەکى گشتى حکومەتى هەرێمیش تاکو ئێستا گرفتى زۆرى لەگەڵ بەدامء دەزگاییى بوندا هەیە، کە بەشێکیشى ڕەنگدانەوەى بە دامەزراوەیى نەبوونى سەرۆکایەتى هەرێمە، بەڵام هێشتا حکومەت بە هەموو کێشەو کەمء کورتى یەکانیەوە لە هەندێ ڕوەوە بە بەراورد لەگەڵ سەرۆکایەتى هەرێم لە دۆخێکى باشتردایە، ڕاستە هۆکارێکى ئەم واقیعە، تازەیى دامەزراوەى سەرۆکایەتى هەرێمە.چونکە لە دواى دەرچوونى دەستورى عێراقەوە ڕەوایەتى بوونى وەرگرتووەو، هەوڵى دامەزراندنى دراوە. بەڵام ڕێگرى سەرەکى بەردەم بەدامەزراوەیى بوونى سەرۆکایەتى هەرێم، هەلء مەرجى نا ئاسایى کوردستانء، دەرهاویشتەکانى دوو ئیدارەیىء، کێشەى نێوان پارتى دیموکراتى کوردستانء یەکیەتى نیشتمانى کوردستان بووە، لە پاڵ پێکهاتەى عەقڵى سیاسىء فکرىء حزبیى کوریدا، کە تاکو ئێستاش لە قوڵایدا نوێ نەبۆتەوەو، گرفتى فکرىء پراکتیکى جۆراوجۆرى لەگەڵ قبوڵکردنء پێداویستى یەکانى بە دامەزراوەیى بونء حوکمى دامەزراوەکاندا هەیە . پاشماوەى عەقڵى شۆڕشگێریش لاى خۆیەوە دەوری لەو نێوەندەدا بەرچاوە . بۆیە دەبێت دان بەوەدا بنرێت کە (اداء)ى سەرۆکایەتى لە قۆناغى پێشودا بە تایبەتیش بە ئاراستەى ناوخۆدا وەک پێویست نەبووە، بەڵکو سەرۆکایەتى ء سەرۆکى هەرێم، هێندەى بە ئاراستەى دەرەوەدا ئامادەو مەترەح بووە، بەڕووى ناوخۆدا ئەو ئامادەییەى نەبووە . ئەمەش واى کردبوو لە ئاستێکى زۆر سنورداردا نەبێت، هەست بە دەورى سەرۆکایەتىء سەرۆکى هەرێم نەکرێتء، بۆشاییەکى زۆر لەم ڕوەوە لەلایەن هاوڵاتیانء هێزو تەوژمە سیاسیەکانء پێکهاتەکانەوە هەستى پێ بکرێت. کە ئەوەش دەخوازێت قۆناغى پێشوو خوێندنەوەیەکى ڕەخنەگرانەى بۆ بکرێتء هۆکارە بابەتىء خودیەکانى ئەو ئامادەنەبونەش لەو نێوەندەدا دەستنیشانبکرێت . دەبێت ئەو قۆناغە، وەک قۆناغێکى سەرەتایىء دامەزراندنء بەرایى ء ڕاگوزەرى سەیربکرێت ء، سوود لە هەڵەو کەمء کورتى یەکانى وەربگیرێت. بۆ ئەوەى لە خولى سەرۆکایەتى نوێدا ئەم دامەزراوە نیشتمانیە پێ بنێتە قۆناغێکى نوێ ء گرنگى خۆیەوە . کە بەشێکى گەورەى ئەمەش لە ڕێ ى بەدامەزراوەیى کردنىء دەرهێنانى لەنێو ململانێکانى نێوان یەکیەتىء پارتى دا دەکرێت . ئێمە لە قۆناغى ڕابردوو دا زیاتر لەوەى سەرۆکایەتى هەرێممان هەبوو بێت، سەرۆکى هەرێممان هەبووە!! ئەوەش ئاماژە بووە بە دۆخێکى نا ئاسایىء، ناکرێت درێژە بکێشێء، بەو جۆرە بمێنێتەوە . چونکە مانەوەى بەو جۆرە، پرسى سەرۆکایەتى ء شەخسى سەرۆک تێکەڵ بە یەکتر دەکاتء ئەوەش دەمانباتەوە بۆ گرفتى گەشەکردنى ئاسۆییانەى مێژووى سیاسیمانء، جیانەکردنەوەى دەسەڵات لە کەسى دەسەڵاتدار . هێنانەدى ئەم ئامانجەش چەندین پێش مەرجء پێداویستى دەخوازێت، لەوانەش :
ڕ/ گوێزانەوەى بارەگاى سەرۆکایەتى هەرێم بۆ پایتەختى هەرێمى کوردستان .
ڕوونە کە وەک نەریتء پێداویستى یەکى کارکردنیش، کۆشکى سەرۆکایەتى، دەبێت لە پایتەختدا بێت . بۆیە گرنگە تەلارێکى شایستە بە سەرۆکایەتى هەرێم لە پایتەختى هەرێمدا دروست بکرێت و سەرۆکى هەرێم دەوامى تێدا بکات و ئیش و کارەکانى سەرۆکایەتى تێدا راپەڕێنێ. بۆ ئەوەى ببێت بە ڕەمزێکى گشتىء یەکێ لەو شوێنانەى هاوڵاتیانى کوردستان شانازى پێوە بکەن . مەسەلەى بوونى بارەگاى سەرۆکایەتى هەرێم لە پایتەخەتى هەرێمدا، سەبارەت بەئێستاى هەرێم تەنها مەسەلەى گوێزانەوەى شوێنى کارکردن نییە لە شوێنێکەوە بۆ شوێنێکى تر، بەڵکو وەک وترا بەشێکە لە پێداویستى یەکانى بە دامەزراوەیى کردنى ئەم دامەزراوەیە . چونکە بمانەوێء نەمانەوێت (سەرى ڕەش) تازە مۆرکى هێزێکى سیاسى دیاریکراوى پێوە لکاوەو، هەر لەو میانەشدا هەستیارى بەرامبەر پەیدا بووە. دروستکردنى مەودایەکیش لە نێوان سەرۆکایەتى ء سەرۆکى هەرێمدا، لەگەڵ هەموو ئەو شوێنء هێزو شێوازانەى ڕەمزن بۆ هەستیارییەکانى ڕابردوو، پێویستى یەکى ئەم قۆناغەیە . بوونى بارەگاى سەرۆکایەتى هەرێم لە هەولێردا، دەرگایەکى واڵاتر بە ڕووى نزیکى یەکى زیاترى سەرۆکى هەرێم لەگەڵ پێکهاتەکانى کوردستانء، هاوڵاتیانء، توێژەکانى کۆمەڵگا بەگشتى دەکاتەوە. دەشبێت بە هەڵگرى بەشێ لە مێژووى سیاسى هاوچەرخ، بە تایبەتیش مێژووى سەرۆکایەتى، بە حوکمى ئەوەى کە ئەرشیفى تایبەت بە خۆى دەبێتء ئەو دیاریانەى بۆ سەرۆک دێت، تیایدا دەپارێزرێت. لە ڕویەکى ترەوە یارمەتى ئەوە دەدات کە دروستکردنى بڕیار لە سەرۆکایەتى هەرێمدا لە بازنەیەکى فراوانترو بەشێوەیەکى زانستى ترو، لە دۆخێکى سەقامگیرترى دامەزراوەیدا دروست بکرێت .
ب/ لە پێکهاتەى کارگێڕیىء دامەزراوەیى سەرۆکایەتى هەرێمدا ڕەچاوى فرە نەتەوەیىء ئاینىء مەزهەبىء فکرىء حیزبىء سیاسى کوردستان بکرێت . بۆ ئەوەى بە گشتى سەرجەم پێکهاتەکان بە دەزگایەکى گرنگى خۆیانى بزاننء لێ ى نامۆ نەبنء، بەربەستى جۆراوجۆر لە نێوان خۆیانء دەزگاکەدا نەبینن . ئەوەى لە ئێستادا لەو ڕوەوە دەبینرێت ئاماژە بە دۆخێکى تەندروست ناکات . چونکە جگە لەوەى کە سەرۆکایەتى خۆى گرفتى بەدامەزراوەیى بوونء، شوێنء، ئامادەیى ء، زۆر شتى ترى هەیە، لەو ئاستەشدا کە هەیە زیاتر ئاماژە بە ڕەنگء لایەنێکى سیاسى، یاخود لە باشترین حاڵەدا دوولایەنى سیاسى دەکات . بۆیە گرنگە لە ڕیزى ڕاوێژکارو گەورە بەرپرسەکانى سەرۆکایەتى دا، عەلمانىء ئیسلامى، کوردو تورکمانء ئاشورى ء، موسڵمانء مەسیحى ء یەزیدى ء، سوننەو شیعەى تێدابێت . پێکهاتەیەکى لەو جۆرە وێنایەکى تر بە ڕەمز بوونء کاروبارەکانى سەرۆکایەتى هەرێم دەبەخشَێ . ئەو مەودا دوورەش کەم دەکاتەوە کە ئێستا لە نێوان سەرۆکایەتىء بەشێ لەو پێکهاتانەدا هەستى پێ دەکرێت. بە تایبەتیش کە جەنابى سەرۆک لەمەو پێش بە گوێرەى پێویست دەرگاى کراوە نەبووە، وە ڕاوێژکارەکانى بە پلەى یەکەم، لە یەک ڕەنگء ئاراستەى سیاسى بوون، کە ئەوەش کاردەکاتە سەر پێکهێنانء دروستکردنء دیاریکردنى ڕەفتارو، وێناو، هەڵوێستە سیاسیەکانى . بوونى ئەو پێکهاتە هەمەجۆرە لە دەوروبەرى سەرۆک، جگە لەوەى پێگەو ڕەوایەتى سەرۆکایەتىء سەرۆک بەهێزتر دەکات، سەرۆک دەشتوانێ لە نزیکەوە گوێ ى لە ڕەخنەو بارى سەرنجء داواکاریە جیاوازەکان بێتء، فراوانتر بیر بیکاتەوەو، لە بۆنەکانى هەموواندا باشتر بەشدار بێتء، لە کاتى دروستکردنى شاندو دەستەکانى کارکردندا، نوێنەرایەتیەکى ڕاستەقینەترى واقیعى پێکهاتەى ئاینىء نەتەوەیىء سیاسیء فکرى گەلى کوردستان بکات .
ج/ کاراکردنى ڕۆڵى جێگرى سەرۆکى هەرێمء پێدانى ناوەڕۆکێکى یاسایىء سیاسىء دامەزراوەیى نوێ بەو پۆستە و دیاریکردنى دەسەڵاتەکانى و وەگەڕخستنى پۆستەکە.
دووەم :- دەست لەکار کێشانەوەى سەرۆکى هەرێم لە حیزب لە ماوەى سەرۆکایەتى دا : ئاشکرایە لە سۆنگەى نەبوونى دەوڵەتى کوردى و ستەمى ستەمکاران و ئاستى گەشەکردنى کۆمەڵگا و پاشخانى ئایدۆلۆژى و دواکەوتویى ڕۆشنبیرى سیاسى و ژیانى حیزبى ، کورد و گەلى کوردستان و بزاڤە نیشتیمانیەکەى جۆرەها ناکۆکى و ململانێ ى خوێناوى و دابەشبوون و شەڕ و شۆڕى ناوخۆیى بەخۆیەوە بینیوە .
ناکۆکیەکانیش لە هەندێ بڕگەى مێژویدا بۆ ئاستێکى زۆر ترسناک قوڵبونەوە و جەستەى کۆمەڵگاى کوردى و تاسیۆنالیزمى کوردیشیان تا ئەندازەیەکى زۆر ئازار داوە و شەکەت کردووە . ناکۆکى یە گروپى و حیزبیەکانى باڵەکان کوردایەتى لە نزیکەى (50) ساڵى ڕابردوودا ئاسەوارى خراپیان بەسەر واقیعى سیاسی و سایکۆلۆژیاى مرۆڤى کورد و تاکى کوردستان دا بەجێ هێشتووە . بەهۆى ئەو ناکۆکى یە خوێناویە و دەیان ساڵ شەڕى ناوخۆیى لە شاخ و لە شار واقیعى خوڵقاوە کە کۆمەڵگاى کوردستان پێویستى یەکى ڕاستەقینەى بە بیناکردنەوەیەکى نێوخۆیىء یەکخستنەوەى ڕیزەکانى هەبێت. لە دواى ڕاپەڕین و هاتنەکایەى حوکومەتى هەرێمى کوردستانیشەوە دوو لایەنى تر بە کێ بڕکێ و ململانێکانى سەر گۆڕەپانەکە زیاد بوون کە ئەوانێش بریتین لە تەوژمى ئیسلامى و پێکهاتە نەتەوەیى یە کانى ترى کوردستان و ئەو هێزانەى نوێنەرایەتیان دەکەن یاخود بە ناوى ئەوانەوە قسە دەکەن . ئەمە سەرەڕاى ئەوەى تاکو ئێستا تێکەڵاوبوونى فەرهەنگى و سیاسى و ئابورى و نیشتیمانى و دیالێکت و ناوچە و پێکهاتە کۆمەڵایەتیەکانى کوردستان بە گوێرەى پێویست نى یە و هەندێ ڕەگەزى دژى ناسیۆنالیستى ئەو ناسنامە ناوچەیى و لۆکاڵیانە سڕ نەبوون و لە هەندێ کەش و هەوادا مەترسى ئەوەیان لێدەکرێت سەر لە نوێ بە هێز و چالاک ببنەوە، لە دۆخێکى لەم جۆرەشدا کەهێشتا لە پاشماوەى ئەو ناکۆکى و کەرتبونانەى دوێنێ رزگارمان نەبووەو ڕەمزە نەتەوەیى یە دیاریەکانیش بەشێ بوون لەو واقیعە، پرسى سەربەخۆبوونى سەرۆک و سەرۆکایەتى هەرێم دەبێتە مەسەلەیەکى یەکجار گرنگ. ئەم پرسە کاتێک بۆ یەکەم جار لە شێوەى داواکاریەکى سیاسیدا وروژینرا، کاردانەوەى توندى لێ کەوتەوەو لەلایەن هەندێ ناوەندو کادرى پارتى دیموکراتى کوردستانەوە وا لێکدرایەوە کە (گعن)دانە لە کەسێتى کاک مسعود بارزانى. لە کاتێکدا ئەو لێکدانەوەیە بچوککردنەوەى پرسى سەرۆکایەتى یەو دەرهێنانیەتى لەچوارچێوەى نەتەوەیى و چڤاکیەکەی ى سەیرکردنیەتى لەچوارچێوەى کەسەکان . لە ڕاستیشدا ئەم پرسە دەبێت لە هەموو لایەکەوە زۆر بە جدى وەربگرێتء، تاوتوێ بکرێتء، لە ڕوانگەى بەرژەوەندى یە نەتەوەیى یە باڵاکانەوە، سەیرى بکرێتء هەڵوێستى لە بارەوە دیارى بکرێت . چونکە پێموایە پێشنیارەکە هەڵقوڵاوى پێداویستى یەکى ئەم قۆناغەى پێشخستنى سەرۆکایەتى هەرێمى کوردستانە. هەڵبەتە ڕوونە کە یاسای سەرۆکایەتى هەرێمء پڕۆژەى دەستورى هەرێمى کوردستان دەست لەکارکێشانەوەى سەرۆکیان لەکارى حیزبى نەکردووە بە مەرج بۆ سەرۆکى هەرێم وشیار دەکەم کە لەداهاتوودا بکرێتە مەرج. لە ئاستى جیهانیشدا هەردوو نموونەکەمان هەیە. واتە نموونەى ئەو سستمە سیاسىء وڵاتانەى کە دەست لە کارکێشانەوەى سەرۆک لە کارى حیزبى لە ماوەى سەرۆکایەتیان کردۆتە مەرجى یاسایىء، بە پێچەوانەشەوە . باسى ئێمە لێرەدا باسى یاسایى بوونء نا یاسایى بوون نى یە. بەڵکو ئەوەیە کە واقیعى ئێمە بەڕەچاوکردنى ئەو پاشخانە بریندارەى هێزەکانىء موزایکى گەلى کوردستانء پێشخستنى ئەزموونى هەرێمى کوردستانء، سەرکەوتنى سەرۆکى هەرێم لە کاروبارەکانیداو، بەدیهێنانى ئامانجەکانمان لە داهاتوودا، چ جۆرە مۆدێلء سیستمێ دەخوازێتء، دەبێت خۆمان لەکام مۆدێلە لەو دو مۆدێلەى باسکرا بە نزیک بزانین؟ بۆ وەڵامى ئەم پرسیارە ڕەنگە کەسێ نکوڵى لەوە نەکات کە گەلى ئێمە سەرۆکێکى پێویستە ڕەمزى یەکیەتى خاک ء خەڵکى کوردستان بێت . لە سەرو پێکهاتە نەتەوەیىء ئاینىء مەزهەبىء حیزبىء سیاسى ء چینایەتیەکانەوە بێتء، بۆ هەمووان وەک یەک وابێتء، بەچاوى یەکسان سەیرى پێکهاتەو، لایەنەکان بکاتء دادپەروەرانە مامەڵیان لەگەڵدا بکاتء، بە وتارو ڕەفتارەکانیەوە دیار نەبێت، لە هێزو حزبء پێکهاتەیەکەوە نزیکترە . وە لە کاتى ناکۆکى یەکانیشدا وەک پێشتر ئاماژەى پێکرا، وەک مەرجعێکى دەستوریى بَآ لایەن، ڕۆڵى ناوبژیوانى بگێڕێتء، هەوڵى چارەسەرکردنیان بدات . بۆ ئەوەى بتوانین قۆناغى پڕ لە ناکۆکىء، نا یەکسانىء، نادادپەروەرىء، یەکتر ڕەتکردنەوە تێپەڕێنینء، هەموومان لە سایەى ئاشتىء، برایەتى ء، ئارامىء، دادپەروەریدا، ژیان بەسەر بەرینء، لە خەمى گەشەپێدانى زیاترى هەرێمء ئەزموونەکەیدا بین . لێرەشدا پرسیار ئەوەیە: داخۆ ئەرکێکى نەتەوەیىء مێژوویىء پێویستى لەم جۆرە، بەسەرۆکێک ئەنجام دەدرێت کە لە هەمانکاتدا سەرۆکى یەکێ لە حزبە گەورەکانى هەرێم بێت؟ بەش بە حاڵى خۆم لەو بڕوایەدا نیم نە بەڕێز سەرۆکى هەرێم ء نە کەسى تر، تواناى ئەوەى هەبێت، ئەم دوو لێپرسراوێتى یە کۆبکاتەوەو لە دۆخێکى وەک دۆخى هەرێمدا کە پڕە لە هەستیارى حیزبىء سیاسى ء نەتەوەیى، بتوانێت هاوسەنگى نێوانیان ڕابگرێتء، ئەو مەودایە لە نێوانیاندا دروست بکات کە بەڕێوەبردنى هەردووکیان دەیخوازێت .
چونکە سەرۆکایەتى حیزب بەتایبەتیش لە وڵاتانى ناوچەکەدا داواى کۆمەڵێ ئەرکء پابەندیى لە بەرامبەر ڕێکخستنەکانى خۆىء، کۆمەڵگاو، هێزە سیاسى یەکانى ترو، حکومەت لە سەرۆکەکەى دەکات. دەبێت بەشدارى بۆنەو ئاهەنگە حیزبى یەکان و، سەرۆکایەتى دانیشتنەکانى سەرکردایەتى بکات. ئەم دانیشتنانەش بەشێکى بەرچاوى لە ڕوانگەیەکى حیزبى ء بەرژەوەندى یە حیزبیەکانەوە، مەسەلەکان تاووتوێ دەکات ء هەڵیان دەسەنگینێ ء، بڕیارو هەڵوێستیان لە بارەوە وەردەگرێتء دیارى دەکات . ئەمەش بە حوکمى مرۆڤ بوونى سەرۆکء، لێپرسراوێتى یە حیزبى یەکانى، کاریگەرى بەسەر گوتارو دەربڕین ء، مامەڵەو، دیدارو، بڕیارەکانى یەوە دادەنێت. لە ڕویەکى تریشەوە ئێمە لە هەرێمکدا دەژین، کە لە مێژ نییە لەناو تەندورى شەڕێکى ناوخۆیى خوێناوى هاتۆتە دەرێ . شەڕٍێک کە تا ڕاددەیەکى بەرچاو مێژوو، ڕەمزە هاوبەشەکانى تێکشکاندووەو زۆربەى ئەو شتانەشى بەحیزبى کردء تاکو ئێستاش بە تەواوەتى برینەکانى سارێژ نەبوونء، پاشماوە سیاسىء کۆمەڵایەتى ء، دەرونى یەکانى ئەو ناکۆکى یە وێرانکەرە نەسڕاونەتەوە . حیزبەکەى سەرۆکیش لایەنێکى بنەڕەتى سەرجەم ئەو ناکۆکى یە خوێناوىء شەڕو شۆڕانە بووە . کە لە (40) ساڵى ڕابردوودا لە نێوان باڵەکانى ناسیۆنالیزمى کوردى لە کوردستاندا ڕوویانداوە . ئەمەش واقێعکى خوڵقاندووە، کە ئاسان نەبێ لەگەڵ مانەوەى سەرۆک لە پۆستى سەرۆکایەتى حیزبدا لایەنەکانى ترو تەوژمء پێکهاتەکان بە سەرۆکێکى بێ لایەنى بزاننء بەو چاوەشەوە سەیرى بکەن . گرفتەکەش لەم ڕووە ڕەهەندى واقیعیى تریشى هەیە. واتە ئەو داوایە تەنها بەو ڕابردووە پڕ لە ناکۆکىء بە ئازارە لێکنادرێتەوە کە ئاماژەى پێکرا . گەرچى تەنها ئەوە بەسە بۆ ئەوەى سەرۆک ئەو پێشنیارە بەجدى وەربگرێت ء لەم ساتە مێژووییەدا ڕۆڵێکى ....
مێژوویى گەورەتر بگێڕێتء واز لە سەرۆکایەتىء ئەندامێتى و سەرجەم ئەرکە حیزبى یەکانى بهێنێت. بەڵکو لە پاڵ ئەوەى باسکرا ئێمە لە کوردستاندا چەندین گیروگرفتى ترمان هەیە، کە لەگەڵ بێ لایەن نەبوونى سەرۆکدا، بە کردەوە پرسیار دەخەنە سەر پرسى سەرۆکایەتی، یەکێ لەو گرفتانەش کێشەى تێکەڵبوونى حیزبء حکومەتە . وەک ڕوونە تێکەڵبوونى حیزبء حکومەتء ئەو ڕۆڵە خراپەى ئەم مۆدیلە لە ژیانى حیزبى لە ساڵانى ڕابردوودا لە ژیانى سیاسىء ئیداریى هەرێمدا گێڕاویەتى، دەرهاویشتەى خراپى لێکەوتۆتەوەو، بۆتە سەرچاوەى جۆرەها بێ بەشىء ناعەدالەتى . ئێمە لێرەدا ناچینە ناوسروشتى ئەو پەیوەندى یەو ڕەنگدانەوەکانى، بەڵکو تەنها ئاماژە بە چەند ڕوویەکى کەمى بەرەنجامەکانى ئەو دۆخە دەکەین. بەتایبەتى ئەو ڕوانەى کە پەیوەستن بە پرسى سەرۆکایەتىء، هەڵسوڕانى سەرۆکى هەرێمء، ئەو وێنەیەى لێ ى دەگیرێت . یەکێ لە بەرەنجامەکانى تێکەڵبوونى حیزبء حکومەت لە ساڵانى ڕابردوودا ئەوە بووە کە هەستیاریە حیزبى یەکانى گۆڕیوە بە هەڵوێستى حکومەت . واتە کاتێ ناکۆکى یەک کەوتبێتە نێوان دوو حیزبەوە، یاخود حیزبێکى دەسەڵاتدار ء حیزبێکى ترەوە، حیزبى دەسەڵاتدار سوودى لە میکانیزمء دەزگاکانى حکومەت وەرگرتووە بۆ تەشقەڵە پێکردن بەء حیزبەو فشار خستنەسەرىء تەنگەتاو کردنى . ئەمەش بە کردەوە حکومەتى کردووە بە دەزگایەکى لایەنگرو، ئامرازى سیاسى دەستى لایەنء حیزبێکى سیاسى، یاخود دوو لایەنى دیاریکراو . لایەنگیریش چەمکى حکومەت لە مانا سیاسىء یاسایىء شارستانىء ئەخلاقى یەکانى بەتاڵ دەکاتەوە . چونکە حکومەت تا ئەو کاتە حکومەتە ء پۆلیسش تا ئەو کاتە ڕەمزى یاسایە کە بەرامبەر هەمووان بەیەک جۆرو بە گوێرەى یەک یاساو پێوەر مامەڵە بکەن . نەک لەسەر بناغەى جیاوازى (انتماء) جیاوازى لە نێوان هێزو لایەنء هاوڵاتیاندا بکات . ئەوەى لەو شوێنەدا پەیوەستە بە سەرۆکى هەرێمء مەسەلەى بێ لایەنى ئەوەوە بریتى یە لە ڕۆڵى حیزبى سەرۆک لە بەڕێوەبردنى دامء دەزگاکانى حکومەتء، ئاراستەکردنى سیاستەکانى . کاتێک حیزبى سەرۆک جڵەوى فەرمانڕەوایى، بە دەستەوە بێت، واتە سەرۆکى حکومەتى لە دەستدا بێتء، پێکهێنەرێکى بنچینەیى زۆربەى فەرمانگەو، دامء دەزگاو، جومگە ئیدارى یەکان بێت، ئەم دۆخە ڕۆژانە جۆرەها دەرهاویشتەى خراپء ناتەندروستى لێ دەکەوێتەوە . خەڵک وا هەست دەکەن بە ئاسانى ء بە ئاسایى ناگەن بە مافەکانى خۆیانء، ئەندام بوون لە حیزبى سەرۆکدا دەرگاى دەوڵەمەنبوونى ناڕەواو دەستکەوتنى (امتیاز)ى نایاسایىء، بۆ چەندەها کەس دەخاتە سەر پشت . کە ئەمەش بەدیوەکەى تریدا، نا بەرامبەرىء نا یەکسانىء هەست بە ستەمء نەبوونى سەروەرى یاسا لاى هاوڵاتیان دەڕوێنێء، هەڵویستى سلبیان بەرامبەر حکومەتء سەرۆکایەتى بۆ دروست دەکات . هەڵبەت مەسەلەى ڕەنگدانەوەى ژیانى حیزبایەتى ء حیزبى سەرۆک هەر بەوەندە ناوەستێ، بەڵکو ڕوێکى ترى ئەو (امتیاز)ە بەرچاوو سەرسوڕهێنەرە بەرجەستەى دەکات کە بەرپرسە حیزبى یەکان بە ناهەق لێ ى بەهەرەمەندن . بەجۆرێک کەلێپرسراو لقێک لە هەندێ ڕوەوە وەک سەرۆک وەزیرانى هەندێ وڵات وایەو، لە بۆنەکانیشدا زۆرجار لە پێش وەزیرێکى حکومەتەوە حسابى بۆ دەکرێت!! هەروەها کاتێ دەبینرێت ئۆرگانە حیزبى یەکان لە هەندێ کاتداء بۆ هێرش کردنە سەر نەیارە سیاسی یەکان سوود لەو دامەزراوە حکومى یەکانە دەبینن، کە لە فۆرمى ئۆرگانى حیزبیدا ڕێکخراون . بۆ نموونە بەکارهێنانى (ناوچەى ڕێکخستنى هێزەکانى ناوخۆ) بۆ پەلاماردانى بارەگاى هەندێ لایەنى سیاسى . یاخود کاتێک بەرپرسە حیزبىء حکومى یەکانى حیزبى سەرۆک، زوڵمء دەستدرێژى لە هاوڵاتیەک یاخود دەرگایەک دەکەن، گەر قۆناغى ڕابردووش بکەینە پێوەر، زۆربەى کات بەبێ لێپێچانەوەو سزادانێکى شایستەى یاسایى بۆى دەردەچن. کاتى میدیاو چالاکوانەکانیش ئەم مەسەلانە دەوروژێنن هەمووى بەسەر سەرۆکدا دەشکێتەوەو هەندێکیش بەبێ باکء کەمتەرخەم بەرامبەر بە مافى هاوڵاتیانء هێزە سیاسى یەکان لێکیدەدەنەوەو، پێیان وایە کە لە جێ بەجێ کردنى یاساو گێڕانەوەى ماف بۆ خاوەن مافەکانء کۆنتڕۆڵکردنى ئەندامانى حیزبەکەى کەمتەرخەمەو، بە شێوەیەکى یەکسان مامەڵە لەگەڵ هەموواندا ناکات . ئەم واقیعە لە دۆخى نەبوونى سەروەرى یاساو، حوکمى دامەزراوەکان و هەست کردن بە جۆرەها ڕواڵەتى ستەمى سیاسىء، ئابورىء، ئیدارىء، کۆمەڵایەتى، بەزیان بۆ سەر گەشەکردنى پرسى سەرۆکایەتى یەکى هاوچەرخ لە ناو گەلى کوردستاندا تەواو دەبێت .
هێزى بەڕەمز بوون لە پێگەى سەرۆکایەتى دا
گەرچى لە قۆناغى ڕابردوودا، لە بەر نەبوون یاخود لاوازى لە ڕاددەبەدەرى ڕۆڵى دەزگاکانى لێکۆڵێنەوەى سیاسىء، ستراتیژى، لە دروستکردنى بڕیارى سیاسىء، فۆرم دان بە دەزگاو دامەزراوەکانء، نا ئاسایى بوونى ئەو دۆخەى دەزگاکانى تێدا دامەزراون، نەتوانراوە وەڵامێکى زانستىء قوڵء وردو نەتەوەیىء سیاسى، بە مۆدێلى حوکمڕانىء، بەتایبەتیش فۆرمى سەرۆکایەتى هەرێمء ئەرکء ڕۆڵء، لێپرسراێتى یەکانى بدرێتەوە، بەڵام هەرچاودێرێک تا ڕٍاددەیەک دۆخەکەو، گوتارى هێزەکانء، گەشەکردنى مێژووییانء، ئاراستەى بیرکردنەوەو، میکانیزمى کارکردنیانء، سروشتى ڕوداوو ململانێکانى لە کوردستاندا خستبێتە ژێر بارى سەرنجى سیاسى خۆیەوە، تا ڕاددەیەک دەتوانێت بەشێ لەو پاڵنەرو وێناو ئامانجء خوێندنەوەو هەناسانە دیارى بکات، کە لە پشت ئەو فۆرمانەوەن بۆ سەرۆکایەتى هەرێم خراونەتە ڕوو . هەڵبەت هەندێ جاریش هەست بەوەکراوە کە هێزێکى دیاریکراو بە مەبەست ویستویەتى ئەو پرسە زۆر شینەکرێتەوە ء، تاوتوێ نەکرێت، بۆ ئەوەى بارى سەرنجى خۆى لەو ڕوەوە لەناو دەقە یاسایى یەکاندا بگونجێنێتء، بەمەش تێڕوانینە گروپى یەکانى خۆى بکات بە ئەرکى یاسایى کۆمەڵگاو مشتء مڕەکان لەوە دەربکات، کە کاریگەرى ڕاستەوخۆیان بەسەر چۆنیەتى داڕشتنى فۆرمە دەستورى یەکان ء دەزگاکانەوە هەبێت .
دیارە لە هەموو دنیادا هێزە سیاسى یەکان مافى خۆیانەو دەیانەوێت بۆ چوونەکانیان بکەن بە یاساو، لەوڕێیەوە بۆچوونء بەرنامەى خۆیان بەسەر کۆمەڵگادا جێ بەجێ بکەنء، ستراتیژە پەێرەو کراوەکەى دیارى بکەن . بەڵام دیسانەوە لە هەموو جیهانى ئازادیشدا مافى هێزەکانى ترە بارى سەرنجى پێچەوانە بخەنە ڕوو بەرگرى لێ بکەن . بەڵام لێرەدا دەبێت ئاماژە بەوە بکرێت کە ئەم مەسەلەیە لاى ئێمە لە هەندێ ڕوەوە جیاوازە، چونکە ئێمە لە قۆناغى دامەزراندنى دامەزراوەکانء، فۆرم دان بە جومگەو وێنەکانى دەسەڵاتدابن. لە ڕویەکى ترەوە بوونى ململانێیەکى حیزبیى ناتەندروست لە قۆناغى ڕابردوودا، لەنێوان دوو هێزدا، سیبَبەرى بەسەر تێکڕاى قۆناغەکەو، بە یاسایى کردنى دیدگاکاندا داناوە. دابەشکردنى پۆستء (امتیاز)ە سەرەکى یەکان، لە عێراقء کوردستاندا لە نێوان پارتىء یەکیەتىء هەوڵدان بۆ تێپەڕاندنى دۆخى شەڕى ناوخۆ و یەکتر قبوڵنەکردنى خوێناوىء، هاوسەنگى هێزەکان زۆر شتى تر، کارێکیان کردووە هەندێ جار نەک هەر هێزەکان، بەڵکو کەسەکانیش لە پرۆِسەى یاسادانانء شکڵ دان بە دامەزراوەکان کاریگەربن . لە ڕویەکى ترە وەجیاوازى تێڕوانینەکان بۆ درێژایى مۆدیلى فەرمانڕەوایىء، چۆنیەتى ڕوبەڕووبوونەوەى هەڕەشەکانى دەوربەرو، تێگەیشتن لە سروشتى ئەو قۆناغەى هەرێمء عێراقى پێداتێپەر دەبێتء، بەستنەوەى هەموو ئەمانە بە پڕۆژەى ناسیۆنالیستى کوردىء دیاریکردنى ئەرکء ڕۆڵى هەندێ هێزى سیاسى، ڕۆڵى خۆیان هەبووە لە ئاراستەدان بە مشتء مڕەکانء خستنە ڕوى نمونەو ئەڵتەرناتیڤەکان .
مۆدێلء فۆرمەکانى دەسەڵاتیش لە هەرێمدا، لەوانەش سەرۆکایەتى هەرێم، هێندەى بەرهەمى ئەو تێڕوانینء ململانێء گەشەکردنء هاوسەنگىء هەستیارىء جیاوازیانەن، بەو ئەندازە ڕەنگدانەوە بیرکردنەوەیەکى یاسایىء، دیدێکى فەلسەفیى دیاریکراوى ناو فەلسەفەى سیاسى نین . گەرچى ئەمە ئەوە ناسڕێتەوە کە ڕەنگدانەوەى بیرکردنەوەو تێگەیشتنێکى سیاسى دیاریکراویان لە پشتە .
پێم وایە لە چەند ساڵێک لەمەوبەرەوەو لە هەندێ دەرفەتداء بەهەندێ شێوازو، لە ئاستێکى سنورداردا، ئەو پرسیارە وروژێنراوە، کە داخۆ ئێمەو هەرێمەکەمانء بەهێزى یەکبوونى ناوخۆیمانء، مەسەلە نەتەوەییەکەمانء، گەشەکردنى ئەزمونەکەمانء، پاراستنى دەستکەوتەکانمان، چ جۆرە سەرۆکایەتیەک دەخوازن؟ بیرمە چەند ساڵێک لەمەوپێش پەیامنێرى (KTV) پرسیارێکى ئاراستەکردم، کە ئایە کوردستان پێویستى بە سەرۆکێکى بەهێزە کە دەسەڵاتێکى ڕاستەقینەى هەبێء تواناى ڕوبەڕوونەوەى دەرەوەى هەبێت، یاخود سەرۆکایەتیەکى ڕەمزى؟ هەمان پرسیاریشیان لە چەندین سیاسیەتکارو ڕۆشنبیر پرسیبوو. هەناسەو قۆنەتێکى دەربڕینى پرسیارەکەش، دەیانویست وەڵامەکان بەو ئاراستەدا بڕۆن، کە بەڵێ ئێمە پێویستمان بەسەرۆکایەتىء سەرۆکێکى دەسەڵاتدارو بەهێزە . هەڵبەت لێرەدا ڕونە هێز چ ناوەڕکێ وەردەگرێت، دەنا لە هیچ حاڵەتێکدا نابێت سەرۆکایەتىء سەرۆک لاواز بن . چونکە سەرۆکى لاواز ناتوانێ ئەرکە دەستورىء ڕەمزىء ئەخلاقىء نیشتمانیەکانى ئەنجام بدات . پرسى سەرۆکێکى بەهێزو بەدەسەڵاتیش کە بتوانێت ڕێبەرایەتى میللەتەکەى بکات، بە پلەى یەکەم تیزى پارتى دیموکراتى کوردستانە، ئەم تیزەش لە قوڵایدا سەرۆکایەتى لە بیرۆکەو فۆرمى ڕێبەرایەتى بزوتنەوەى ڕزگاریخوازى گەلى کورد ، کە لە سەرەتاى نەوەدەکانى چاخى ڕابردوودا بانگەشەى بۆ دەکراو گەیشتە قۆناغى هەڵبژاردنء لەبەر ناکۆکى نێوان هێزەکانء بەیەکەوە نەگونجانیان ء لاوازى دامەزراوەکانء پاشخانى بریندارى هێزەکان بەرامبەر یەکترو سروشتى کەسێتىء هێزە کوردى یەکان، نەیتوانى ببێ بە واقیعء سەر بکرێت، نزیک دەکاتەوە . پارتى دیموکراتى کوردستان لەو سۆنگەوە کە خۆى بەدرێژە پێدەرى شەرعى کەلەپورى شۆڕشگیڕى کوردىء، بنەماڵەیەکى دیرینى شۆڕشگیڕو، یەک سەدە خەباتى نەتەوەیى دەزانێ، جیاوازییەکانى نێوان بنەماڵەى بارزانىء تا ڕاددەیەک پارتىء نەتەوەى کورد تا ئاستێکى بەرچاو بچوک دەکاتەوەو هەندێ جاریش بە تەواوى تێکەڵیان دەکات .. پارتى خۆى بەهێزێکى ڕەسەنى گۆڕەپانى کوردایەتى ء ناسیۆنالیزمى کوردى دەزانێتء، پێ ى وایە بەدیهێنانى خەونەکانى کورد لە ڕزگارىء، سەربەخۆیى، تا ڕاددەیەکى زۆربەندە بە مانەوەو هێزو دەسەڵاتى ئەم هێزەو بنەماڵەى بارزانى یەوە؟ لێرەشەوە چاوى لە سەرۆکێکى بەدەسەڵات بڕیوە. ئەو پى َى وایە کە مەسەلە نەتەوەیى یەکە هێشتا ماویەتىء، مەترسى لەسەرەو، دەبێت ڕابەرایەتیەکى خاوەن ئەزموونء کردەو دەستڕۆیشتوو گوێ لێگیراو، لە پێشەوەى کاروانەکەدا بێء ڕوبەڕووى هەڕەشەکان بووستێتەوە .
پارتى لەم ڕوەوەو لە دیارى کردنى پەیوەندى نێوان هێزى خۆىء دۆزو ئایندەى مەسەلە نەتەوەیى یەکە دەگاتە ئەو ئاستەى کە خۆى بە (ێمام الڕمان) لە قەڵەم بدات؟ چونکە ئەگەر یەکێ بەدواداچوون بۆ ئەدەبیاتى حیزبیى پارتى دیموکراتى کوردستان بکات، بە ئاسانى دەگات بەو بەرەنجامەى کە ئەم هێزە سیاسى یە، هێزەکانى ترى سەر گۆڕەپانە کە لە ڕووى نەتەوەیى یەوە بەهێزى ڕاڕا دەزانێ ء، پێ ى وایە ئەو قوڵایىء ڕەوایەتیەشیان نیە کە بەرگەى گۆڕانء وەرگەڕانە مێژوویىء سەختەکان بگرن ء سازش بەسەر دۆزەکەوە نەکەن؟ پارتى لەم ڕوانگەو لە میانەى هەوڵیشدا بۆ بەهێزکردنى پێگەو نفوزى حیزبى خۆى، یاخود پارێزگارى لێکردنى، لە بیرى ئەوەدایە لانى کەم بۆ ماوەیەکى دیاریکراو لە پێگەى سەرۆکایەتى هەرێمەوە، هاوسەنگى بەشێ لە هاوکێشەو ململانێ حیزبیەکان ڕابگرێت . بەجۆرێک کە ئەگەر لە ئاستى هەڵبژاردنە پەرلەمانیەکانیشدا وەک حیزب نەیتوانى حکومەت پێکبێنێ، یاخود بە قەبارەى جارانەوە بەشدارى پێکهێنانى بکات، ئەوا بەشێ لەو فشارو دەسەڵات سنوردارکردنە، لەڕێ ى سەرۆکایەتى هەرێمەوە قەرەبوو بکاتەوە . سەرەداوە گرنگەکانى بڕیارو دەسەڵات لە ڕێ ى ئەم پێگەوە لە دەست خۆیدا بێڵێتەوە . پرسیاریش لێرەدا لە پەیوەندى بەهەوڵى کوردستانیان بۆ گەیشتن بە سەرۆکى ڕەمز بەمانا دیموکراسیەکەى نەک تۆتالیتارى ء پۆلیسى یەکەى ئەوەیە، کە ئایە سەرۆکى هەرێم لەگەڵ مانەوەیدا لە کارى حیزبىء پۆستى سەرۆکى جیزبدا کە بە سروشتى حاڵ دەیکەن بەلایەنێ لە شەڕو ململانێ حیزبى یەکان، دەتوانێ هاوسەنگى نێوان ئەو دووسەرۆکایەتى یە ڕابگرێت ؟ وەلە ڕویەکى ترەوە ئایە دەتوانیتَ هاوسەنگى لە نێوان پاراستنى بەرژەوەندى یەکانى پارتى لە ڕێ ى سەرۆکایەتیەوە لەگەڵ بەرژەوەندى یە گشتى یەکان ڕابگرێت؟ بەمانایەکى تر، ئایە پێگەى سەرۆکایەتى هەرێم بۆ بەهێزکردنى پێگەى حیزبەکەى لەسەر ئاستى حکومەتء ژیانى سیاسى بەکارناهێنێت؟ ئایە دەتوانێت لەو حاڵەتەدا خۆى لە ململانێ حیزبیەکان بەدور بگرێت؟ .
ئەم پرسیارانەش هێندەى پەیوەندى بە سروشتى قۆناغەکەو، تواناى دامەزراوە دەستورى یەکانء، مۆدێلى حیزبایەتى ء، واقیعى سیاسىء، پەیوەندى یە سیاسىء حیزبى یەکانء، میکانیزمەکانى دروستکردنى بڕیارەوە هەیە، بەو ئەندازە پەیوەندى بە شەخسى سەرۆکەوە نى یە . چونکە سەرۆک داڕنراو (مجرد) نیە لە ستافى کارو دەوروبەرو، ژینگە سیاسىء حیزبیەکانىء، هەموو ئەو کەسء دەزگاو پەیوەندییانەى بەشدارى دەکەن لە ئاراستەدان بە گوتارو سیاسەتەکەىء ئەو هێڵەى سەرۆکایەتى لەسەرى کاردەکات .
ڕەنگە لێرەدا کەسێ هەبێ و بەهۆى متمانەى بەشەخسى سەرۆک بڵێ بەڵێ سەرۆک دەتوانى بە سەرۆکى حیزب بمێنێتەوەو نەشبێت بە بەشێ لە ململانێء کێشمەکێشە حیزبى یەکان . ئەویش لە ڕێ ى بێ دەنگ بوونى بەرامبەر کێ بڕکێ حیزبیەکانء بەجێ هێشتنى ئەو کارە بۆ مەکتەبى سیاسىء دەزگا حیزبى یەکانى تر، یاخود هەڵوێست وەرگرتنء ئیدانەکردنى هەموو ئەو یاسا شکێنێ یەى لەو ڕووە ئەنجام دەدرێتء لەوانەش هەموو ئەو یاسا شکێنانەى لەلایەن ئەندامانى حیزبەکەى خۆیەوە ڕوو دەدەن . کە لە ڕاستیدا سەرۆکى هەرێم لە خولى ڕبردوودا هەندێ جار ئەم میکانیزمء شێوازەى بۆ سەلماندنى بێ لایەنى خۆى بەکار هێناوە.
بەڵام لە ڕاستیدا ئەم شێوازە ئامانجى ئێمە لە بوونى سەرۆکاتیەکى بەهێزو میللىء بێ لایەن نایەنەتەدى . خولى ڕابردووش بەجوانى ئەوەى سەلماندو خستیەڕوو . چونکە ئاسان نییە هەڵوێستى مەکتەبى سیاسى، بەڵکو تەنانەت ڕاگەیاندنى حیزبیش، بە تەواوى لەسەرۆک جیابکرێتەوە . چونکە لە بەرەنجامى کۆتایدا ئەو سەرۆکى حیزبەو کەسى یەکەمء لێپرسراوێتى کۆتایش هەر بەرۆکى ئەو دەگرێتەوەو ڕوودەکاتە ئەو .
بێ دەنگیش هەندێکجار بەڕەزامەندى لێکدەدرێتەوە . ئەمەش وادەکات خەڵک نەتوانێت بەشێوەیەکى ڕاستەقینە جیاوازى لە نێوان سەرۆکى هەرێمء سەرۆکى حزبدا بکەن . کەواتە سەرۆکێکى نەتەوەیى، بێ لایەن بوونى حیزبى دەخوازێت . چونکە دەبێت بە کردەوە نەک بە قسە لە سەرو حیزبء ململانێ سیاسى یە ناوخۆیى یەکانەوە بێت، ئەوەش بەبێ لایەن نەبوونى سەرۆک بە کردەوە نەک تەنها بە ڕواڵەتء بەناو، نایەتەدى. کەواتە دەتوانین بڵێین کە ئەگەر لە هەندێ وڵاتى دنیادا کە هیچ یەکێ لەو گیروگرفتانەى ئێمەیان نى یەو خاوەنى قەوارەى سەربەخۆى خۆیان ء سیستمێکى جێگرن، بێ لایەن بوونى سەرۆک کرابێت بە مەرج بۆ ئەو کەسەى ئەو پۆستە بەدەستەوە دەگرێت، ئەوا بۆ ئێمە یەکى نیمچە پەراوەزەو لەم دۆخەدا پێویستى یەکى لەو جۆرە چەند قات دەبێتەوە . گەرچى ڕەنگە لێرەدا هەندێ کەس هەبنء خودى دۆخەکەو قۆناغى دامەزراندنى نەتەوەو دەزگاکان بکەن بە پاساوى سەرۆکێکى بەدەسەڵاتء ئەتاتۆرکێکى بچوک . بۆ ئەوەى بتوانێت بیناى دەوڵەتء نەتەوە بکاتء دواى ئەوە دەرگا بەڕوى هەندێ پرسیارى دیموکراسىء فرەیى قوڵدا بکرێتەوە . بەڵام بەبڕواى من سەردەمى ئەتاتورکەکان کۆتایى پێ هاتووە، لە سایەى تەوژمى جیهانگیرىء دیموکراسىء ئەو فۆرمانەى لە ئێستادا ناسیۆنالیزم بەرجەستە دەکەن، لەگەڵ هەرێم بونى هەرێمء بوونى زیاتر لە هێزێکى سیاسىء بەڵکو زیاتر لەسەرکردەیەک، شانسى سەرکەوتنى بیرکردنەوەیەکى لەو جۆرە نەک هەر زۆر کەمء لاواز دەکەن، بەڵکو ڕەنگە بەکارەساتیش بەسەر مەسەلە نەتەوەیى یەکەو کۆمەڵگاد بشکێتەوە . چونکە ئێمە لە ساتە وەختێکى مێژوویىء واقیعێکى وادا دەژین کە تەنها لەڕێ ى جوان ئەنجامدانى ئەرکە دیموکراسى یەکانەوە دەتوانین پرسە نەتەوەیەکەمانء بیناکردنەوەى نەتەوە لە هەرێمەکەماندا ببەینە پێش ..
• سەرۆکایەتى وەک بەشێ لە دسەڵاتى ڕاپەراندن و رەنگدانەوەکانى:
بەگوێرەى ئەو پێناسەى بۆ سەرۆکایەتى کراوەو ئەو ئەرکانەى بۆى دیاریکراوەو ئەو، دەسەڵاتانەى پێ ى دراوە، سەرۆکایەتى هەرێم بەشێکە لە دەسەڵاتى ڕاپەڕاندن لە هەرێمى کوردستاندا . کە ئەمەش نزیکى دەکاتەوە لە مۆدیلى سیستمى سەرۆکایەتى . لانى کەم چەندین ڕەنگدانەوەى ئەو مۆدیلە لە حوکمڕانىء ڕۆڵى سەرۆک لە ژیانى سیاسىء کارگێڕیدا لە خۆدەگرێت . ئەمەش سەرۆک دەکات بەسەرۆکێکى لێپرسراو، بە پێچەوانەى سیستمى پەڕلەمانیەوە کە سەرۆک (دیارە لە حاڵەتى ئاسایدا سەرۆکى دەوڵەت) دەکات بە کەسێکى نالێپرسراوو لێپرسراوێتى ڕوو لەو ناکات . یاخود لە باشترین حاڵەتەدا دەیکات بە کەسێک کە پلەو پایەکەى هێماى یەکیەتى دەوڵەت بێت، کە لە ڕووى مەعنەوى یەوە نوێنەرایەتى دەکات . لەپاڵ ئەودا حکومەتێکى هەڵبژێردراو هەیە کە لەلایەن پەرلەمانەوە متمانەى پێ بەخشراوەو لە بەردەم ئەویشدا لێپرسراوە . لەم سیستمەدا واتە سیستمى پەرلەمانى، بەڕواڵەت دوفاقى دەسەڵاتى ڕاپەڕاندن هەیە . بەڵام لە جەوهەردا مەسەلەکە بەو جۆرە نى یە .
چونکە پادشا یاخود سەرۆک کۆمار، بەبێ ڕێپێدانء پێکهاتن لەگەڵ حکومەتدا تواناى دەرکردنى هیچ بڕیارێکى نییە. واتە بڕیارەکانى پادشا، یاخود سەرۆک کۆمار لەم سیستمەدا نابنە بڕیارى فەرمىء ناچنە بوارى جێبەجێ کردنەوە، تا مۆرکى ڕەزامەندى حکومەتیمان لێ نەدرێت . بەمەش ڕون دەبێتەوە کە لە سیستمى پەرلەمانیدا سەرۆک حوکم ناکات، بەڵکو حوکومەت حوکم دەکات . لەسەر ئەو بنەمایەى کە پادشا یاخود سەرۆک لێپرسراو نیە، چونکە مافى هەڵەکردنى نى یە .
لەم ڕوانگەوە دەردەکەوێت کە ڕۆڵى پادشا، یاخود سەرۆک، ڕۆڵێکى ڕەمزىء سۆزدارى یە . تەنها لە کاتى ئەو قەیرانە گەورانەدا دەردەکەوێت کە دوچارى وڵات دێن . بە تێپەڕینى ڕۆژگاریش دەوورى سەرۆک کۆمار کەم بۆتەوە بەجۆێ کە تەنها لە هەندێ بۆنەدا ئامۆژگارى پارتە کێ بڕکێ کارەکان دەکاتء لە بۆنە تەشریفاتىء ئاهەنگەکانیشدا نوێنەرایەتى دەوڵەت دەکات .
ئەمەش ئەوە ناگەنێت کە خاوەنى هیچ دەسەڵاتێک نەبێت . وەهیچ دەسەڵاتێکى دەستورى نەبێت . بەڵکو دەشێت سەرۆک ڕۆڵێکى گەورە بۆ هێنانەدى جۆرێ لە هاوسەنگى لە نێوان پەرلەمانء حکومەتدا بگێڕێت . لە پێناوى هێنانەدى جۆرێ لە سەقامگیرىء تەبایى لە دەوڵەتدا لە پێناو ئاراستەکردنى سیاسەتە گشتى یەکان بۆ بەدیهێنانى ئامانجە دیاریکراوەکان .
دیارە لەم سیستمەشدا تەنها یەک شێوازو مۆدیلى سەرۆکایەتیمان نیەو کەسى سەرۆکیش خۆى ڕۆڵ دەبینێ، بەڵام ئەوەى باسکرا دەکرێت بەچوارچێوەو هێڵە گشتى یەکانى سیستمەکە دابنرێت . (2).
لەم ڕوانگەیەوە، ئەگەر سەرۆک بەشێک بوو لە دەسەڵاتى ڕاپەڕاندن، ئەوا تا ڕاددەیەکى زۆر لەم سیستمە دوردەکەوینەوە، گەرچى بە تەواوەتیش لى َى دەرناچین . بەم جۆرەش سەرۆک لە ئاستى سێ دەسەڵاتەکەشدا دوچارى گرفتى بێ لایەنى دەبێت .
ودەبێت بە بەشێ لە دەسەڵاتى ڕاپەڕاندن بەرامبەر بە دسەڵاتەکانى یاسادانانء داوەرىء، ناتوانێ سەرپەرشتى گشتى دەسەڵاتەکان بکات و، ءەک باسکرا هەوڵى پاراستنى جۆرێ لە هاوسەنگى لە نێوانیاندا بدات یاخود لە هەندێ کاتدا کە کێشە دەکەوێتە نێوان حکومەتء پەڕلەمانەوە ناوبژیان بکاتء چارەسەرى کێشەکانى نێوانیان بکات . بە حوکمى ئەوەى بەیەک چاو سەیرى هەردووکیان دەکات . بەتایبەتیش لەو کاتانەى کێشەى سیاسىء دەستورى سەرهەڵبداتء سەقامگیرى بکەوێتە مەترسى یەوە. یاخود پارتە سیاسە یەکان وڵات بەرەو دۆخێکى ناجێگیر بەرن . نەک هەر ئەمە بەڵکو دەبێت ملکەچى چاودێرىء لێپرسینەوەى پەرلەمانیش بێت ، بەتایبەتیش ئەگەر سیستمەکە ناونیشانە گشتى یەکەى هەر بە سیستمى پەرلەمانى بمێنێتەوە و نەبێت بە سەرۆکایەتى .
هەڵبەت هەڵبژاردنى سەرۆک لەلایەن هاوڵاتیانەوە لە ڕویەکەوە بۆ دۆزینەوەى چارەسەرێکە بۆ ئەم گرفتە، کە ڕەنگە وەڵامى بەشێ لەو پرسیارە بداتەوە کە لەم ڕوەوە دەکرێت، بەڵام ناتوانێ وەڵامێکى هەمەلایەنە بداتەوە . لەلایەکى ترەوە کاتێک سەرۆک بەشێک بێت لە دەسەڵاتى ڕاپەڕاندن بەدەسەڵاتێکى زۆرەوە، ئەوا دەبێت ئۆباڵى سەرجەم ئەو خراپىء خراپ بەکار هێنانى دەسەڵاتء ناڕەواییانەى لەناو حکومەتدا ڕودەدەن لە ئەستۆ بگرێت . گەر ئەو ڕاستیەشمان لە بەرچاوبێت، کە حکومەت ناوەندى ململانێ ى حیزبە سیاسى یەکانء شوێنى دەرکەوتنى ئیرادە سیاسیەکانە ئەوا ئەمە سەرۆک لە بازنەیەکى فراوانتردا تێکەڵ بەو دۆخە دەکات ء، ناتوانێت ڕٍۆڵى سەرۆکێکى بێ لایەن بگێڕێت . هەڵبەت ئەوە ڕاستە کە لە دیاریکردنى دەسەڵاتەکانى سەرۆکى هەرێمدا لە پڕۆژەى دەستورى هەرێمى کوردستاندا تا ڕاددەیەک ڕەچاوى ئەو دۆخەکراوە کە سەرۆک نەبێت بە بەشدارێکى ڕاستەوخۆى کارنامەى حوکومەت، بەڵام ئەم هەوڵە تا سەر نەڕۆیشتووەو پرسەکەى بەنیوەناچڵى بەجێ هێشتووە . لە ڕویەکى ترەوە مەسەلەى دوفاقى دەسەڵاتى ڕاپەڕاندن لە هەرێمداو بوونى دەسەڵاتێکى فراوانى سەرۆک، دەکرێت لە هەندێ کاتء دۆخدا بگاتە ئاستى هەڕەشە کردن لە یەکپارچەیى دەسەڵاتى ڕاپەڕاندن بەتایبەتیش کاتێ سەرۆک وەزیران لە حیزبى سەرۆک نەبێء لە حیزبێکى کێ بڕکارى تر بێت ء کێشە بکەوێتە نێوانیانەوە . کە بەمەش ئەزموونى فەلەستینء مەحمود عەبباسء هەنیە لە کوردستان دووبارە دەبێتەوە . ئەم مەترسى یەش گەر هەندێ بە دوریشى بزاننء پێیان وابێت سەرکردە کوردەکان لە بەر ڕۆشنایى ئەزموونە تاڵەکانى ڕابردوودا ئەو قۆناغەیان تێپەڕاندووە، دەبێت هەر بخرێتە پێش چاوو حیسابى خۆى بۆ بکرێت. چونکە لە وڵاتێکدا کە هێشتا ژیانى سیاسى تیایدا بە گوێرەى پێویست بە دەزگایى نەکراوەو گرەنتیەکان ناگەنە ئاستى دڵنیاکردنەوەیەکى عەقڵانى، هاتنەدى دۆخێکى لەو جۆرە ئەستەم نى یە. لەبەر ڕۆشنایى ئەو تاووتوێ کردنەى پێشەوەو هەندێ ڕەهەندى ترى ئەم پرسە کە لێرەدا لەبەر درێژى ءتارەکە وازیان لێ دێنمء دواتر گەرگونجا دەچمەوە سەر یان، لەوانەش مەسەلەى دەزگاى ئاسایش، پێم وایە بۆ ئەوەى سەرۆکى هەرێم لەم قۆناغەدا ئەو ڕۆڵە سومبلىء ڕەمزییە گەورە بگێڕێت کە ئاماژەى پێ کرا، وە ببێتە هەوێنى یەکگرتوویى گەلى کوردستان، واباشە دەسەڵاتى ڕاپەڕاندنى نەبێء هەر لە بنەڕەتەوە سەرۆکایەتى هەرێم وا پێناسە نەکرێت کە بەشێکە لە دەسەڵاتى ڕاپەڕاندنى هەرێم، بەڵکو بەوە دادەنرێت کە ( یەکێکە لە دامەزراوە دەستورى یە نەتەوەیى یەکانء سەرۆکى هەرێمش سەرپەرشتى گشتى کاروبارەکانى هەرێم دەکاتء ڕەمزى یەکیەتى خاکء گەلى کوردستانەو لەسەرو کێشەو ململانێکانەوەیەو ڕۆڵى هەماهەنگى لەگەڵ دەسەڵاتى فیدراڵىء نوێنەرایەتى کردنى هەرێم لە بۆنەو یادە فەرمى یەکاندا دەگێڕێت) یاخود شتێکى لەم جۆرە .
ئەم تێگەیشتنە بۆ ڕۆڵى سەرۆکایەتى هەرێمء بێ لایەنى سەرۆکء بایەخە ڕەمزیەکەى دەبێتە یەکێ لە دەستەبەریەکانى بیناکردنى هەرێمء نەتەوەیەکى بەهێزو بەرەیەکى ناوخۆیى پتەوو کۆمەڵگایەکى گەشەکردو، سەرۆکیش بەحوکمى پێگە دەستورى یەکەى دەبێتە ڕەمزى ئەو هێزو گەشەکردنەو لەکاتى ڕودانى هەرکێشەو قەیرانء هەڕەشەیەکى درەکیشدا، دەتوانێ لەو پەڕى هێزەوە ڕێبەرایەتى میللەتەکەى بکاتء سەرجەم هێزەکان بەدەورى خۆیدا کۆبکاتەوەو ڕێ لەسەرکەوتنى پیلانى ناحەزان بگرێت لە پێشەوەى گەلەکەیدا بێت بەرەو سەرکەوتنء گەیشتن بە دوندى سەرفرازى ...
پەراوێزەکان :
1- د. جمال سلامە على / اێول العلوم السیاسیە / الناشر دار النهچە العربیە / القاهرە / گ 2003/ لا54 .
2 - هەمان سەرچاوە/ لا 177 – 178 .