زانای فیزیایی و بیركاری بەناوبانگی ئینگلیز، (ئیسحاق نیوتن) لە (25/12/1642) دا لە هەرێمی (لینكۆڵن) ی ئینگڵتەرا چاوی بەژیان هەڵێناوە، دوو مامانی پسپۆڕ سەرپەرشتی بونیان كردووەو ناوكیان بڕیوەو هەردووكیان گوتوویانە : ئەو منداڵە ساوایە نابووتە تەنانەت ڕۆژێكیش ناژیەت !! كەچی قەدەری وایكرد گەورەبێت و (85) ساڵی پڕ بەخشیش بژی و ببێتە گەورەترین زانای فیزیاو بیركاری و خاوەنی گەورەترین و باڵاترین ئەقڵ و مێشكی زانستی، سەیر لەوەدابوو، لەهەموو بنەماڵەكەیاندا كەسێكی وا زاناو بلیمەتیان لێ هەڵنەكەوتبوو، كەچی (نیوتن) ی ڕۆڵەیان زانایەكی وا بلیمەتی لێ كەوتووە، بەڵام لەسەرخۆ ئەو توانست و بەهرەیەی لێ بەدیار كەوت و زۆربەی هاوكارە خوێندكارەكانی لە قوتابخانەدا لەو زیرەكتربوون، بەڵام جارێكیان لەسەر خوێندن و زیرەكی لەگەڵ یەكێك لەخوێندكارەكانی پۆلەكەی بەشەڕهات، ئەو ڕووداوەبووە هاندەرێك بۆ پتر گرنگیدانی بە خوێندن و زانست فێربوون و بەهرەی زیرەكی پتر گەشایەوە.

لەوساوە نیوتن بلیمەتیەكەی دەركەوت و توانی بە یەكەمی لەتەمەنی نۆزدە ساڵیدا قۆناغی خوێندنی ئامادەیی ببڕێت و بچێتە زانكۆی (كامبریدج) و بەهرەی گەشەسەندو لە زانستی بیركاری هەموو مامۆستاكانی زانكۆكەی سەرسام كردو لەوساوە پێشبینی دواڕۆژێكی گەشیان بۆ دەكرد.

زۆری پێنەچوو (نیوتن) ی بلیمەت ( تیۆری یاسای ڕاكێشانی زەوی) دانا، بەڵام تاكو بڕوانامەو بەڵگەی بیركاری تەواوی لەساڵی (1687) دا وەدەست هێنا بڵاوی نەكردەوە، هەرچەندە دۆزینەوەی (یاساكانی ڕاكێشكردنی زەوی) گرنگترین كارە زانستییەكانی بوو، بەڵام دۆزینەوە گرنگەكانی لەبارەی ڕوناكییەوە كاریگەرییەكی تەواوی هەبوو لە مەیدانی زانستداو هەر ئەویش بوو ڕووناكی شیكردەوەو وتی : ڕووناكی پێكهاتووە لە كۆمەڵێك تیشكی جیاجیا كە دەبنە هۆی لەرینەوەی ڕەنگاو ڕەنگ و وتی : تیشكی سپی بریتییە لە تێكەڵاوێكی ئەو هەموو ڕەنگانەو بەهۆی مەنشووری شوشەوە جیادەكرێنەوە.

نیوتن لە ساڵی (1668) دا (تیلیسكۆب) ێكی دروستكردو پێی سەیری ئەستێرەی جۆپیتەر (موشتەری) كردو گەلێك نهێنی زانستی نوێی لەبارەی ئەو هەسارەوە ئاشكراكردو ئەو زانایە لەسەر ئەو كارە زانستیانەی كە ئەنجامیدا نازناوی (سێر) ی پێدرا بە (سێر ئیسحاق نیوتن) ناودەبراو كرا بە ئەندامی كۆمەڵەی شاهانەی ئینگلتەراو لەدواییشدا كرا بەسەرۆكی ئەو كۆمەڵەیەو لە ساڵانی (1669) تاكو ساڵی (1701) كرا بە پڕۆفیسۆر لە زانكۆی كامبریدج و لەساڵی (1699) دا كرا بە ئەندامی بەشداربووی (ئەكادیمیای فەڕەنسی) و نازناوی (سوارچاك) ی لە شاژن (ئان) ەوە لەساڵی (1705) دا پێدرا.

نیوتن لە (20/3/1727) دا لەتەمەنی (85) ساڵیدا كۆچی دوایی كردو لە گۆڕستانی گەورە پیاوان لە كاتدرائیەی ویستمنستەر لە شاری لەندەن بەخاك سپێردراو لاپەڕەی ژیانی مەزنترین زانای جیهانی لە فیزیاو بیركاری پێچرایەوەو كارە زانستیەكانی بە نەمری مانەوە.

(ئیسحاق نیوتن) بە یەكێك لەكاریگەرترین زاناكان لەمێژوودا دادەنرێت و بەرهەمەكانی لەبواری فیزیادا بێوێنەن، ئەمانەی خوارەوە چەند زانیارییەكی سەرنجڕاكێشن سەبارەت بەم زانایە:

كتێبی (بنەماكانی ماتماتیك) كە هی ئەم زانایەیە، پاش (300) ساڵیش لەمێژووی بڵاوكردنەوەی، تائێستاش یەكێكە لەو كارە زانستییانەی كە گرنگی خۆی هەیەو سودی لێ دەبینرێت.

دەوترێت كاتێك بلیمەتێك دەمرێت یەكێكی تر لەدایك دەبێت. وادیارە ئەمە راستە، چونكە (ئیسحاق نیوتن) لەساڵی (1642) لەدایكبووە كە هەمان ئەو ساڵەیە كە (گالیلۆ گالیلی) تێدا كۆچی دوایی كردووە.

نیوتن لەخێزانێكی جوتیار لەدایكبووەو پلانی یەكەمی چاودێریكردنی كێڵگە بووە لەكاتی گەورەبونیدا، لەو رووەشەوە هەوڵیشیداو جوتیارێكی هەژار بووە. بەڵام دواجار مامی توانی دایكی رازی بكات كە بینێرێتە كۆلێژ.

نیوتن كیمیاگەریش بووە، یەكێك بووە لەوانەی بڕوایەكی زۆری بە كیمیا هەبووە.

وا باوە كە نیوتن لەكاتێكدا لەژێر درەختێكی سێودا پشوی داوە سێوێك كەوتۆتە خوارەوەو داویەتی بەسەریدا، بەهۆی ئەمەوە یاسای راكێشانی زەوی دۆزیوەتەوە، بەڵام راست نیە، خودی نیوتن دەڵێت لەكاتێكدا بە باخچەكەیدا رۆیشتووە بیونیەتی كە سێوێك لەدرەختێك دەكەوێتە خوارەوەو بەهۆی ئەوەوە یاساكانی راكێشانی زەوی دۆزیوەتەوە، لەگەڵ ئەوەشدا هەندێك پێیان وایە ئەمەش ئەفسانەیەو راست نیە، بەڵام بوونی ئەو درەختە راستییە، ئێستا ئەو درەختە لەزانكۆی كامبریجدایەو تەنانەت ناسا پارچەیەك لەدرەختەكەی بە خواستن بردووە بۆ بۆشایی ئاسمان.

نیوتن كەسێكی سیاسیش بووە. لەسەر شاری كامبریج پەرلەمانتار بووەو لەدوو بۆنەی جیادا خزمەتی كردووە، سەرباری ئەوەش باس لەوە دەكرێت كە نیوتن بەدرێژایی ژیانی سیاسی تەنها شتێكی وتووە لەپەرلەمان كە ئەویش ئەوە بووە داوای لەیەكێك لەپاسەوانەكان كردووە پەنجەرەیەك دابخات.

نیوتن كێبەركێیەكی توندی لەگەڵ زانای بەناوبانگ (رۆبەرت هۆك) دا هەبووە، ئەم دوانە كێشەیەكی قوڵیان لەسەر یاساكانی راكێشان هەبووە. (هۆك) دەیوت نیوتن كارەكانی دزیوە، كێشەی نێوان نیوتن و هۆك تا پاش مردنی هۆكیش بەردەوام بووە. تەنانەت دەشوترێت كە ناكۆكی نێوان ئەمدوانە گەیشتۆتە ئاستێك كە نیوتن هەموو وێنەكانی هۆكی لەناوبردووە.

نیوتن لەناو توێژی زانا كاریگەرەكانی سەردەمی خۆیدا هەرچەندە دوژمنی هەبوو، بەڵام دۆستیشی هەبوو، لەوانە (كریستۆفەر رین) كە یەكێك بووە لەسەركەوتووترین ئەندازیارە بیناسازییەكان لەهەموو چەرخەكانداو (ئیدمۆند هالی) كە هاندەری نیوتن بووە بۆ بڵاوكردنەوەی كتێبی بنەماكانی ماتماتیك.

ددانی نیوتن بەهایەكی گرانی هەبووە. لەساڵی (1816) تەنها یەك ددانی لەزیادكردنێكی ئاشكرادا بە نزیكەی (3600) دۆلار فرۆشراوە كە ئەگەر بە ئێستا بەراورد بكرێت دەكاتە (35) هەزار دۆلار، بەهۆی ئەمەوە كتێبی گێنس بۆ ژمارە پێوانەییەكان رایگەیاند كە ئەو ددانە گرانترین ددانە لەجیهاندا.