لە پەراوێزی سەردانەکەی سەرۆک کۆماری تورکیادا:

ئایاڕێکەوتنی نێوان عێراق و تورکیا دەبێتەڕێکەوتنی سەدە؟

 

كازم جەباری- ماستەر لە جوگرافیا

سەبارە بەڕێکەوتنی نێوان عێراق و تورکیا.هاتنی ئەردۆغان بۆ عێراق لە زۆرڕەهەندە پێویستی بە شیکاری جیاواز هەیە.ئەمە لە کاتێکدا پێش هاتنی سەرۆک کۆماری تورکیا هەموو زەمینەسازیەک کرابوو بۆ ئەم سەردانە.

هەرچەندە دۆخی سیاسی و ئەمنی و ئابوری عێراق لە سەردەمی سودانیدا بەراورد بە سەرۆک وەزیرەکانی تری عێراق سەقامگیرترە لە زۆرڕوەوە. هەروەها بەهۆی بەرزبوونەوەی نرخی نەوت لە چاو بەهای نەوت لە ماوەکانی پێشووتردا عێراق بوژانەوە و گۆڕانکاری بەرچاوی بەخۆوە بینووە تاڕادەیەکیش لە ئێستادا بازاڕی نەوت سەقامگیرە. ئەمەش وایکردوە بەهۆی فرۆشتنی نەوتەوە پارەیەکی زۆر بێتە عێراقەوە.ڕوئیای حکومەتەکەی سوودانیش وەها دەخوازێت، ئەم دەرفەتە بقۆزیتەوە. ئاستەنگەکانی بەردەم ستراتیژی کارەکانی کەمتر بکاتەوە و پارەی عێراق لە پێناو بوونیادنانەوەی ژێرخان و گەشەپێدانی سێکتەرە جیاوازەکانی وڵات بە خەرج بدات.

ڕەنگە پلانی داهاتووی عێراق وەهابێت شادەماری ئابورییەکەی جگەلە نەوت بەرەو سێکتەرەکانی تری ئاڵوگۆڕی بازرگانی و پێکەوە بەستنی عێراق بە وڵاتانی ئیقلیمی و دونیای دەرەوە بەرەو پێش بەرێت. بۆ ئەم مەبەستە چاوی لە تەواوبوونی کارەکانی (ڕێگەی گەشەپێدان)ە، کە بەلای نوخبەی سیاسی عێراقەوە دەرچەیەکی گرنگە بۆ پێدانیڕۆڵی زیاتری عێراق لە بواری بازرگانی و ترانزلەیت و پێکەوە بەستی عێراق بە دونیای دەرەوە.هەرچەندە عێراق خۆی دەزانێت ئەمڕوئیا و ستراتیژەی بێ ئاستەنگ و ئاڵەنکاری تێناپەڕێت، بۆیە دەمێکە عێراق کار بۆ ئەم چانسە دەکات و زۆرتر فۆکسی دەخاتەسەر و پێداچوونەوە بە هەل و دەرفەتەکان و ئاستەنگ و هەڕەشەکان دەکات.بۆ ئەو مەبەستە بەدوای سەقامگیری ناوخۆیی و دەرەکیدا دەگەڕێت نەک هەر ئەوە بەڵکو سەقامگیری نێودەوڵەتیش. هەروەک سەردانی (١٥ی نیسان)ی بۆ ئەمریکا هەر بۆ ئەو مەبەستە بوو. لە ئێستاشدا لەسەر ئاستی هەرێمی کار بۆ زەمینەسازی و داوای هاوکاری لە وڵاتانی درهاوسێ دەکات و ڕێکەوتنیان لەگەڵدا واژۆ دەکات. لەناوخۆشدا هەموو هەوڵێکی بۆ ئەوەیەڕووبەڕووی ئاڵەنکارییە ناوخۆیەکان ببێتەوە و بەو هیوایەی گرفت لەبەردەم بەدیهێنانی ئامانجەکانی پلانەکانیدا دروست نەبێت. هەر وەک دەبینین سیاسەتی ناوخۆیی عێراق وادەخوازێت هێزی نەرم بەرامبەر نەیارە ناوخۆییەکانی بەکاربهێنێت و پێداچوونەوە بە پەیوەندییەکانیدا بکات و ئاستی نیگەرانییە ناوخۆییەکانیکەم بکاتەوە لەسەر بنەمای خاڵی هاوبەش و فەرامۆشکردنی خاڵەلاوازەکانی. باشترین نموونەش پەیوەندییەکانی نێوان حکومەتی ناوەند و حکومەتی هەرێمە ئەوەتانێ بێ ئەوەی حکومەتی هەرێم پارەی نەوت و داهاتی ناوخۆ تەسلیم بکات حکومەتی ناوەند مووچەی فەرمانبەرانی هەرێم دەنێرێت و بڕیاری زامنکردن و تەوتینکردنی مووچەی فەرمانبەرانی هەرێمی داوە. لەمەڕ پەیوەندییەکانی حکومەتی ناوەند و حکومەتی هەرێم لە عێراقی فیدڕاڵدا، ئەوەی لەسەردەمی سوودانیدا کراوە بەتایبەت دوایڕاگەیاندنی ئابوری سەربەخۆی لەلایەن هەرێمی کوردستانەوە و بەسەربەخۆ فرۆشتنی نەوتەکەی، لە سەردەمی هیچ سەروەک وەزیرانێک و کابینەیەکی حکومەتی عێراقداڕووینەداوە. دیارە ئەمەش بۆ زەمینەسازی و سەقامگیری بەدیهێنانی ئامانجێکی گەورەترە کە بەشێکە لە کارنامەی حکومەتەکەی سوودانی، دڵنیایی لە بە تۆکمەیی مانەوەی کابینەکەیی و بۆ باشتر بەڕێوەچوونی کارەکانی حکومەتەکەیی. لەناویاندا پڕۆژەی ستراتیژیڕێگەی گەشەپێدان. کە ئەم پڕۆژەیە نەک تەنها بۆ حکومەتەکەی سوودانی بەڵکو بۆ هەموو عێراقیەکان و ناوچەکە پڕۆژەیەکی گرنگە.

ڕەنگە ئەم پڕۆژەیە لەڕووی ئابورییەوە کاریگەری نەرێنی لەسەر وشکردنی هەندێک سەرچاوەی داهاتی هەرێم هەبێت، لە نموونەی گومرکی برایم خەلیل. چونکەیەکێک لە لێکەوتەکانی پڕۆژەی گەشەپێدان، بەدیوێکی تردا کردنەوەی مەنفەزێکی ترە وەک بەدیل بۆ گومرکی برایم خەلیل، بەجۆرێک کردنەوەی گومرکێکی نوێ کە لە ژێر هەژموونیڕاستەوخۆی حکومەتی عێراقدا بێت و بەڕێژەی لە (٩٠%)ی بازرگانی عێراقی تێدا ئەنجام بدرێت. هەروەها بەلای عێراقەوە بەتەواوی کۆتایی بە مۆنۆپۆڵکاری گومرکی برایم خەلیل دەهێنێت.

هەروەك عێراق لەسەر ئاستی هەرێمی چاوی لەوەیە لە ناوچەکداڕۆڵی پێبدرێت، پێی وایە جیۆپۆلەتیکی ناوچەکەی شایانی ئەوەیە ئەکتەرێکی کارابێت. ئەگەرچی بەهۆی ئەوڕووداوانەی کە لەڕابردودا عێراق و ناوچەکە بەخۆیەوە بینیوە، لە کاروان دواکەوتوە و پتر تر مەشغوڵ بووە بە ناوخۆی خۆیەوە و نەپەرژاوەتەسەر کارکردن لەسەر دونیای دەرەوە. عێراق ئێستا خۆی بەشایان دەزانێت بۆ قەرەبووکردنەوەیڕابردویی و نیگا خستنەسەر داهاتووی.

لە ئێستادا عێراق دەیەوێت ئەگەر بەشێک نەبێت لە گۆڕانکاریەکانی داهاتوو، ئەوا بەهۆی هێزە جیۆستراتیژیەکەی لە ناوچەکەدا لایەنی کەم بەشداری کارای پێبکرێت لە گۆڕانکاریەکان چ لەسەر ئاستی هەرێمی چ لەسەر ئاستی نێودەوڵەتی. ڕەنگە ئەمەش خواستی ئەمەریکا و وڵاتانیڕۆژئاوابێت بۆ هێنانە پێشەوەی عێراق لە گۆڕانکاریەکان و هاوکێشە سیاسی و ئابوریەکان.

هاتنی ئەردوغان بۆعێراق، بۆ هەردوو وڵات هەروا سەردانێکی ئاسایی نییە. تورکیا لە زۆرڕوەوە وڵاتێکی سەقامگیرە و خاوەن پێگەیەکی ستراتیژییە و یەکێکە لە (١٠)وڵاتە زلێهزەکەی جیهان و ئەندامی ناتۆیە و وڵاتێکی پێشکەوتوە و خاوەن شارستانی و ڕوئیای خۆیەتی لەیەککاتدا هەم لەگەڵڕووسیا و هەم ئەمەریکا واتا دوو جەمسەرە گەورەکەی جیهان خاوەن پەیوەندیەکی هاوسەنگ و جێگیرە و لە ئاستی هەرێمیشدا پەیوەندی باشی لەگەڵ ئێراندا هەیە و پەلی هاویشتوە بۆ ناوخۆی وڵاتانی درهاوسێ لەڕێگەی هێز و گروپە سێبەرەکانیەوە جێکەوتی خۆی لە زۆر وڵاتی درهاوسێی وەک عێراق و سوریا و...هتد داناوە. هەروەها شوێنی جوگرافی وڵاتەکەشی کەوتووەتە نێوان هەردوو کیشوەری ئاسیا و ئەوروپاوە. بەدەرچەی پێکەوە بەستنی هەردوو کیشوەرەکە دادەنرێت و لەسەر دەریای ناوەڕاست. بەمەش هەڵکەوتەی وڵاتەکە خاوەن پێگەیەکی جیۆپۆلەتیکی ناوازەیە هەر ئەوەشەهۆکاری مانەوەی وڵاتەکە و بەرگە گرتنی قەیرانەناوخۆییەکانی. تورکیا وڵاتێکە بە ئاسانی گۆڕانکاری سیاسی و فەرمانڕەوایی تێداڕوونادات، چونکە بە جوڵاندنی داشێکی هەڵە جوگرافیایڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و ئاسیا و ئەوروپا تێکدەچێت و پارسەنگی هێز لە نێوان هەردوو جەمسەرە جیهانییەکەدا لاسەنگ دەبێت. ڕەنگە نهێنی پشت هۆکاری بێدەنگی وڵاتانی خۆرئاوا لە پێشێلکردنی مافی مرۆڤ و ڕێگەگرتن لە ئازادییە ناوخۆییەکان و واڵاکردنی دەستی تورکیا بەڕووی وڵاتانی درهاوسێیدا هەر ئەوەبێت.

هەروەها تورکیا لە زۆرڕوەوە بەراورد ناکرێت بە عێراق بەڵکو ئەوە عێراقە لە چەندینڕەهەندی جیاوازەوە پێویستی بە تورکیا و ئەزموونەکەیەتی. هەر لەڕەهەندی سیاسی و ئەمنی و بازرگانی و...هتد. هەتا دەگاتە شانازی شارستانیەتی دۆڵیڕافیدەین. بەوەییەکێک لە ئاڵەنکارییەکانی بەردەم داهاتووی عێراق کێشەی ئاوە، لەوڕوەوە چەقۆی تورکیا لەسەر دەماری حەیاتی عێراقە. ئەوە کارتێکە تورکیا زیرەکانە لەهەمبەر عێراق بەکاریدەهێنێت و گەمەکانی پێدەباتەوە. ڕەنگە ئەمەش غەدری جوگرافیا بێت لەو وڵاتە خاوەن شارستانیەتە دێرینە. بەجۆرێک عێراقی کردوە بە دیلی تورکیا. هەروەکیەکێک بێت لەو وڵاتانەی کە بەهۆی زیندانی جوگرافیاکەی، تینوە بە ئاو.عێراق ناچارە بۆ زامنکردنی ئاو و ڕزگاربوون لە تینویەتی و چارەسەر كردنی کێشە سیاسی و ئەمنیەکانی. ئاڕاستەیڕێکەوتنەکانی لەگەڵ ئەو وڵاتە بەپێی خواستی خۆی بەڕێوە نەچێت، هەربۆیە لە ئاست وڵاتێکی هەرێمی وەکو تورکیا سازشی پێوە دیارە.

پێگەیەی عێراق حاڵی حازر لە ئاستێکدایە دەیەوێت بە حەزەرەوە هاوسەنگی خۆیڕابگرێت هەم لەنێوان تورکیا و هەم لەنێوان ئێرانیش. ئەگەرچی ئەم هاوسەنگی و دڵڕاگرتنە لە زۆرڕوەوە لەسەر بنەمای سازشکردنە بۆ ئەو دوو وڵاتە.هەربۆیە لەمڕۆدا عێراق ناچارە بۆ بەرەو پێشچوونی پلانەکانی و بەدیهێنانی ئامانجەکانی پڕۆژەیڕێگەی گەشەپێدان دەرگا بۆ وڵاتانی ئیقلیمی بکاتەوە. وەک دەبینین ئەمڕۆ بە پڕۆتۆکۆڵ و پێشوازییەکی شایان میوانداری سەرۆک کۆماری تورکیای کرد. نەک هەر ئەوە بەڵکو نزیکەی (٢٤) ڕێکەوتننامەی گرنگ و شامل لەنێوان هەردوو وڵاتدا مۆرکرا، بەشێوەیەک کە هەموو سێکتەرە جیاوازەکانی وڵاتی لەخۆ گرتبوو، چ لەسەر ئاستی ژێرخانی و سەرخان و خزمەتگوزاری و ئاسایش و سەربازی و تەکنەلۆژی و گەشتیاری و بازرگانی و گواستنەوە و ئاینی و ڕۆشنبیری و..هتد. ڕەنگەلە مێژووی تورکیادا ئەم مامەڵە و ڕێکەوتننامە، بەڕێکەوتننامەی سەدە وێنا بکرێت و سەردانەکە بە دەروازەی کلیلی کرانەوەی پەرەپێدانی پەیوەندییەکانی نێوان هەردوو وڵات گوزارشتی لێبکرێت و وێستگەیەکیش بێت بۆ دانانی هەژموون و پێگەی خۆی لەعێراقدا. ئەگەر پێشتر تورکیا پێگەی خۆی لەڕووی ئابوری و سیاسی و ئەمنیەوە، تەنها لە بەشێکی عێراق خۆی وەتەنی (باکوری عێراق) دانابێت، ئەوە ئێستا زیاتر هاتوەتە ناوەوە و بەرەو قوڵایی و ناو دڵی عێراق کە بەغدایە هەنگاو دەنێت. ئەمە بۆ تورکیا گرنگە دەرفەتێکی زێڕینە لەکاتێکدا عێراق بە سێبەری ئێران و ناوچەی هەژموونداری ئەو وڵاتە دادەنرێت. چی لەوە گرنگترە لە ناو دڵی شیعەدا، لە چاوەڕوانی گەشتێکی درێژخایەندا بێت بە ئومێدی گەڕان بەدوای دەسکەوتەکان و چنینەوەی بەرژەوەندییەکان و ئارەزووی گەڕانەوە بۆ سەردەمی فەرمانڕەوای سەدری ئەعزەم.

ڕەنگە وەڵامگۆکان وامان لێبکەن لە داهاتوودا بەدوای ئەو پرسیارەدا بگەڕێین ئایا ئێران هەروا بە ئاسانی دادەنیشێت و لە گۆڕانکاریەکانداڕۆڵی تەماشاکەر دەبینێت؟.یاخود هەروا بە سانایی عێراق لەسەر سینیەکی زێڕ پێشکەش بە تورکیای کۆنە دوژمنی دەکات؟!. ئایا نفوزی ناوخۆی شیعە چۆن مامەڵە لەگەڵ دۆخەکەدا دەکەن؟، لەکاتێکدا هێشتا شیعە لە عەرشی دەسەڵاتدا حکومەتدارییەکەمن و لە عێراقدا خاوەن پێگە و هێز و دەسەڵاتن هێشتا زووە خەون بە ئاوابوونی دەسەڵاتیانەوە ببینین.

بێگومان لەلایەک ئەگەر ئێران بزانێتڕێکەوتنەکانی نێوان عێراق و تورکیا لێدانە لە پێگە و بەرژەوەندییەکانی هەم لە ناوخۆی عێراق و هەمیش لە خودی وڵاتەکەی. وە بۆ دەست وڵاکردنی زیاتری تورکیا و هاتنەناوەی زیاتری ئەو وڵاتەبێت و مەبەستەکە گەمارۆدانی ئێران بێت. لە لایەکی تر لە کێکەکەی عێراق بەشی ئێران زامن نەکرێت مەحاڵە ئێران بهێڵێت ناوخۆی عێراق و ناوچەکەش سەقامگیری بەخۆوە ببینێت.