دكتۆر عەلی قەرەداغی وەڵامی (21) پرسیار لەسەر قوربانیكردن دەداتەوە
دكتۆر عەلی قەرەداغی وەڵامی (21) پرسیار لەسەر قوربانیكردن دەداتەوە
پ.د.عەلی قەرەداغی
سەرۆكی رێكخراوی رابیتەی مرۆیی
فەتوا لەسەر چەند پرس و مەسەلەیەكی تایبەت بە قوربانیكردن
سوپاس و ستایش بۆ پەروەردگاری جیهانیان، درود و صەڵەوات لەسەر پێغەمبەری رەوانەكراو بەبەزەیی بۆ جیهانیان پێشەوامان موحەممەد (صلى الله عليه وسلم)و لەسەر خانەوادەو یارانی....
مەسەلەی یەكەم: پێناسەی قوربانیی شەرعیی و ئاژەڵی قوربانیی.
مەسەلەی دووەم: حوكمی شەرعی قوربانیكردن.
مەسەلەی سێیەم: كاتی سەربڕینی قوربانیی.
مەسەلەی چوارەم: قوربانیكەر كەسێكیتر بكاتە بریكاری خۆی.
مەسەلەی پێنجەم: شەرعییەتی پێدانی قوربانیی بە كۆمەڵە خێرخوازییەكان.
مەسەلەی شەشەم: یەك سەر قوربانی بۆ هەموو ئەندامانی یەك خێزان.
مەسەلەی حەوتەم: مەبەستەكانی شەریعەت لە قوربانیكردن.
مەسەلەی هەشتەم: چۆنێتی دابەشكردنی قوربانیی.
مەسەلەی نۆیەم: دانی بەشێك لە قوربانیی بە كەسانی غەیرە موسڵمان.
مەسەلەی دەیەم: لەناوچوونی ئاژەڵی قوربانی لەدوای كڕینی یان دەستنیشانكردنی.
مەسەلەی یازدەیەم: قوربانیكردن لەجیاتی كەسانیتر.
مەسەلەی دوازدەیەم: ئەو ئاژەڵانەی كە بۆ قوربانیكردن دەگونجێن و تەمەنیان.
مەسەلەی سیازدەیەم: سوننەت و ئادابەكانی قوربانیكردن.
مەسەلەی چواردەیەم: ئەوەی كە پەیوەندە بە رێگریكردن لە قوربانیكەر لە تاشینی مووی و نینۆك كردن.
مەسەلەی پازدەیەم: پرسی گواستنەوەی قوربانیی و گرتنی كۆمەڵە خێرخوازییەكان بە بریكار تیایدا.
مەسەلەی شازدەیەم: قوربانیكردن بە بەرخی ئوسترالی، یان دووگ بڕدراو.
مەسەلەی حەڤدەیەم: تێپەڕبوونی كاتی قوربانیكردن.
مەسەلەی هەژدەیەم: نرخی قوربانییەكە بە نەقدی بدرێ بە هەژاران لە جێی سەربڕینی، ئەوەش لەبەر پێویستییان بە پارەكە بە نەقدی زیاتر لە گۆشتەكەی.
مەسەلەی نۆزدەیەم: تایبەتكردنی قوربانیی بە یەك خێزان.
مەسەلەی بیستەم: رادەستكردنی قوربانییەكە (بە زیندوویی) بە خێزانە هەژارەكان كە خۆیان هەستن بە سەربڕینی.
مەسەلەی بیست و یەكەم: نرخی قوربانییەكە بە پارەی نەقد بدرێ بە كۆمەڵەیەكی خێرخوازیی باوەڕپێكراو.
درێژەباسی ئەم مەسەلەو فەتوایانە لە خوارەوە بخوێنەرەوە:
سوپاس و ستایش بۆ پەروەردگاری جیهانیان، درود و صەڵەوات لەسەر پێغەمبەری رەوانەكراو و بە بەبەزەیی بۆ جیهانیان و پێشەوامان موحەممەد و لەسەر خانەوادەو یارانی، پاشان:
مەسەلەی یەكەم: پێناسەی قوربانیی شەرعیی و ئاژەڵی قوربانیی:
قوربانیكردن بریتییە لە سەربڕینی ئاژەڵانی وەك مەڕ، بزن، رەشە وڵاغ (گا و مانگا) و وشتر لە جەژنی قورباندا، بە مەبەستی پەرستنی خوای گەورەو نزیككەوتنەوە لێی، هەروەها لە سێ رۆژەكەی تری جەژندا، تەنها یەك سەر مەڕ، یان یەك سەر بزن بۆ یەك كەس دەبێ، بەڵام رەشە وڵاغ یان وشتر تەنها یەك دانەیان بۆ قوربانیی حەوت كەس دەبێ.
مەرجی ئەو ئاژەڵە كە دەكرێتە قوربانیی ئەوەیە كە دەبێت سەلامەت بێت لە نەخۆشییەكی عەیبداركەر كە كاریگەری هەبێت لەسەر گۆشتەكەی، یان لەسەر شكڵ و شێوەی، رای بەهێز ئەوەیە كە ئەگەر ئەو ئاژەڵە بێ دووگ بێت هیچ زیانی نیە، یان دووگی بڕدرابێت، یان خەسێنرابێت، ئەمەش رای بەهێزە لە گوتەی زانایاندا.
لەبەرئەوە ئاژەڵی كوێر كە كوێرییەكەی دیاربێت بۆ قوربانی نابێ، یان نەخۆشییەكی دیاری هەبێت، نابێت شەل بێت بەجۆرێ شەلییەكەی بەرچاو بێت، نابێت لەڕێ بێت كە گۆشتی پێوە نیە، هەروەها نابێت لەبری (كرێی) سەربڕینەكەی هیچ بەشێكی قوربانیی لێبدرێ بە قەسابەكە، نابێت نە گۆشت و نە پێستەكەی بفرۆشرێت.
دەبێت هەموو پارچەكانی جەستەی قوربانییەكە ببەخشرێتەوە تەنانەت پێست و مووەكەشی...
كەواتە پێویستە موسڵمان لەڕووی قەڵەوی و زۆری گۆشتەوە باشترین ئاژەڵ بۆ قوربانیكردن هەڵبژێری، هەروەها دووركەوتنەوە لە هەر عەیبێك لەو عەیبانەی پێشەوە، چونكە خوای گەورە دەفەرموێ: [ذَلِكَ وَمَن يُعَظِّمْ شَعَائِرَ اللَّهِ فَإِنَّهَا مِن تَقْوَي الْقُلُوبِ]سورة الحج(32)
مەسەلەی دووەم: حوكمی شەرعیی قوربانیكردن:
لەڕاستیدا ئەو بەڵگانەی كە قورئان و سوننەت پشتگیرییان لێدەكەن بریتییە لەوە كە حوكمی شەرعیی قوربانیكردن رێوڕەسمێكی پیرۆزی ئاینیی گەورەیە، سوننەتێكی موئەككەدە، ئەم رێوڕەسمەش واجب نیە نە لەسەر حاجی و نە لەسەر غەیری حاجی، حەنەفییەكان و ئەوانەش هاوڕایانن وتوویانە قوربانیكردن واجبە. چونكە ئەو فەرمانەی كە لە ئایەتەكەدا هاتووە بۆ فەرزەو دەبێ جێبەجێ بكرێ، ئەویش ئەم فەرموودەیەی خوای گەورەیە: (فَصَلِّ لِرَبِّكَ وانْحَرْ)، قەتادە و عەتا‌و و عەكرمە و هیتریش بە قوربانیی راڤەیان كردووە، ئەوەش بە پشتبەستن بە فەرمانەكە كە دەڵێن لەڕاستیدا فەرزە. بەڵام كۆی زانایان بەڵگەی بەهێزیان هێناوەتەوە كە واجب نیە ، وتوویانە: ئەوەی كە لە فەرمانەكەدا باس لە فەرزبوونی دەكات رای جیاوازی لەسەرە، ئەوەی كە رای بەهێزە ئەوەیە كە تەنها بۆ داواكردنە، پاشان ئەوە بەڵگەكانن كە مەسەلەی فەرزبوونی یان سوننەت بوونی دیاری دەكەن، یان بۆ رێنماییی و تەبلیغە یان بۆ رێگاپێدانە، هەروەها لەفزی (وانْحَرْ) دەقێك نیە لە قوربانیدا، بەڵكو لەوانەیە مەبەست پێی سەربڕینی ئاژەڵی دیاریی مەككە (هدی) بێت كە حاجی لە حەجدا سەریدەبڕێ، چونكە سورەتەكە مەككییە.
بەڵگەیەكیتر لەسەر فەرزنەبوونی قوربانیی ئەم فەرموودەیەی پێغەمبەری خوایە (صلى الله عليه وسلم)كە دەفەرموێ: ((هەركات دە رۆژی یەكەم لە مانگی زیلحیججە هاتەپێش و یەكێك لە ئێوە ویستی قوربانی بكات با موو لە سەر و پێستی نەكاتەوە))، بەڵگە دیارییەكە لە فەرموودەكەیدا (صلى الله عليه وسلم) وشەی (وأراد) كە بەڵگەیە لەسەر سەرپشككردن بە كردن یان بە نەكردنی.
چەندین فەرموودەی تر هەن كە بەڵگەن لەسەر رەوایەتی قوربانیكردن و لەسەر خێر و چاكەكەی، زانایان كۆدەنگن لەسەری هەروەك ئیبن قودامە لە (المغنی) دا باسیكردووە.
بەڵام مەعلومە كە خێری قوربانیكردن لە خێری هەر خێرێكی تری گشتی زیاترە، زانایانێكیش هەن دەڵێن كە خێركردن بە نەقدی خێرتر و باشترە، ئەمەش لە عائیشەوە (خوا لێی رازی بێت) گێڕدراوەتەوە، بەڵام رای یەكەم بەهێزتر و لەپێشترە.
مەسەلەی سێیەم: كاتی سەربڕینی قوربانیی:
كاتی سەربڕینی قوربانیی لە رۆژی دەی مانگی زیلحیججەوە لەدوای نوێژی جەژن یان بەڕادەی تەواوبوونی كاتی نوێژەكە دەستپێدەكات تا كاتی خۆرئاوابوونی رۆژی چوارەمی جەژن واتە (10، 11، 12، 13) لە مانگی زیلحیججە، هیچ رێگیرییەك نیە لەوەی سەربڕین لەو چوار رۆژەدا هەر لەدوای نوێژی جەژنەوە لەگەڵ رەچاوكردنی كۆتاییهاتنی هاتنی كاتەكەی بە خۆرئاوابوون لە رۆژی 13 مانگدا، بەشەو یان بە رۆژدا بێت، باشترین كاتیش لەو ماوەیەدا ئەو كاتەیە كە بەرژەوەندی هەژارانی تێدا دەستەبەر دەبێت.
مەسەلەی چوارەم: قوربانیكەر كەسێك بكاتە بریكاری خۆی:
بە كۆدەنگی زانایان رێگادراوە كە كەسی قوربانیكەر دەتوانێ لە سەربڕینی ئەو ئاژەڵەدا كە دەیكاتە قوربانیی كەسێكیتر بكاتە بریكاری خۆی، ئەگەرچی باشتر وایە كەسی قوربانیكەر ئەگەر هاتوو توانای ئەو كارەی هەبوو خودی خۆی هەستێ بە سەربڕینی قوربانییەكەی، دواتریش بە تێروتەسەلی قسەی لێدەكەین.
مەسەلەی پێنجەم: شەرعییەتی پێدانی قوربانیی بە كۆمەڵە خێرخوازییەكان:
بەم پێیە ئەو پرۆسەیە كە كۆمەڵە خێرخوازییەكان پێی هەڵدەستن لە كۆكردنەوەی نرخی قوربانییەكان، پاشانیش لەڕێگای لقەكانیانەوە هەڵدەستن بە سەربڕینیان لەو وڵاتانەدا كە نەدارن و پێویستییان پێی هەیە ئەوا بە كۆدەنگی زانایان كارێكی رەواو شەرعییە، نابێت رەخنەو ناڕەزایی لەو كارە بگیرێ یان گومان لەسەری دروست ببێت مادامێ ئەو كۆمەڵەیە كۆمەڵەیەكی خێرخوازیی متمانەپێكراوە و بە جوانی هەڵدەستێ بە راپەڕاندنی كارەكە.
مەسەلەی شەشەم: یەك سەر قوربانیی بۆ هەموو ئەندامانی یەك خێزان:
یەك سەر قوربانیی بەشی هەموو ئەندامانی یەك خێزان دەكات، چونكە پێشەوا موسلیم لە صەحیحەكەیدا لە عائیشەوە (خوا لێی رازی بێت) دەگێڕێتەوە كە پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم): بەرانێكی هێنا تا بیكاتە قوربانیی، ئینجا رایكێشا، پاشان فەرمووی: ((بەناوی خودا، خودای گەورە ئەم قوربانییە لە موحەممەد و لە خانەوادەی موحەممەد و لە ئوممەتی موحەممەدی قوبوڵ بكە)) پاشان كردییە قوربانی، تەنانەت پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) ((دوو بەرانی شاخداری رەنگ بۆری كردە قوربانی)). لە ریوایەتێكیشدا هاتووە كە: ((لە كاتی سەربڕینی دووەمدا فەرموویەتی: ((لەجیاتی هەركەسێكی ئوممەتی من كە باوەڕی هێناوەو باوەڕی بە پێغەمبەرایەتی من كردووە)).
بەڵام بۆ كەسێ كە توانای دارایی هەیە باشترە كە قوربانیی زۆرتر بكات.
مەسەلەی حەوتەم: مەبەستەكانی شەریعەت لە قوربانیكردن:
قوربانیكردن زۆر مەبەستی شەرعی و حوكمی جۆراوجۆر و سودی گەورەی تێدایە، گرنگترینیان ئەمانەن:
1- دەستەبەركردنی بەندایەتییە بۆ خوای گەورە لە بواری ماڵ و داراییدا، بە گەورە راگرتنی رێوڕەسمە پیرۆزەكانیەتی، چونكە قوربانیكردن پەرستشێكی داراییە بۆ خوای گەورە، هۆكارێكە بۆ نزیككەوتنەوە لە خوای گەورە، ئەوەش لەڕێگای خەرجكردنی بەشێك لە ماڵ و سامان بۆ راپەڕاندنی فەرمانەكانی خوای گەورە و پێغەمبەرەكەی (صلى الله عليه وسلم).
2- سوپاسگوزاریی لەسەر بەخشینی نیعمەتی ماڵ و سامان، لەبەرئەوە قوربانیكردن تەنها لەسەر كەسێك دانراوە كە ماڵ و سامانی هەبێت و توانای قوربانیكردنی هەبێت.
3- بەجێگەیاندنی مافی برایەتی ئیمانیی و بەشداریكردن لە دەستەبەركردنی كۆمەڵایەتی كە پێویستە بە هۆكاری بەردەست جێبەجێ بكرێ.
4- دڵخۆشكردنی هەژاران تا هەست بە خۆشی جەژن بكەن و لەگەڵ ئەوانیتردا ئەو خۆشییە بنوێنن.
5- دڵفراوانیی و نواندنی سەخاوەت بەرانبەر بە خود و ماڵ و خێزان لە جەژندا.
6- زیندووكردنەوەی سوننەتی گەورەمان پێغەمبەر ئیبراهیمە (سەلامی خوای لەسەر بێت)، پارێزگاریكردنە لەو سوننەتە لە یادەوەریی و لە پراكتیزەكردندا، چونكە ئەو لێبڕا كە ئیسماعیلی كوڕی (سەلامی خوایان لەسەر بێت) بكاتە قوربانیی. بەڵام ئەوەبوو خوای گەورە قوربانییەكی گەورەی لەجیاتی ئیسماعیل كردە قوربانیی.
ئەمەش كارێكی پێشەنگییە تا كەسانی گەورەو لاوان و ئافرەتان چاوی لێبكەن، پەروەردەكردنە لەسەر گوێڕایەڵیكردنی خوای باڵادەست لەڕێگای بەخشینی بەنرخترین شتێك كە مرۆڤ هەیەتی.
مەسەلەی هەشتەم: چۆنێتی دابەشكردنی قوربانیی:
كەسی قوربانیكەر قوربانییەكەی دابەشدەكات بەسەر هەژاران و خاوەن پێداویستییەكاندا، بەشێكی دەهێڵێتەوە بۆ خۆی و ماڵ و خێزانی، ئەمەش لە بارێكدا كە نیەتی نەزری لێ نەهێنابێ، ئەگەر بیكاتە سێ بەشیش ئەوا هیچ نەنگییەكی تێدا نیە، چونكە لە ئیبن عەبباسەوە (خوا لێیان رازی بێت) لە باسی قوربانیكردنی پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم)ریوایەتكراوە كە وتوویەتی: ((سێیەكی دەرخواردی ماڵ و خێزانی خۆی دەدا، سێیەكێكی تری دەدا بە دراوسێ هەژارەكانی، سێیەكێكیشی دەكردە خێر بەسەر ئەوانەدا داوایان دەكرد)).
مەسەلەی نۆیەم: دانی بەشێك لە قوربانیی بە كەسانی غەیرە موسڵمان:
دروستە بەشێك لە قوربانی بدرێ بە كەسانی غەیرە موسڵمان لەوانەی كە لە وڵاتماندا دەژین و دۆستمانن، هەروەها بدرێ بە خزمەتكار و شۆفێر و كرێكاران و هاوشێوەیان، چونكە ئەمە دەچێتە خانەی ئەو چاكەكاریەوە كە لە سورەتی الممتحنە دا هاتووە، خوای گەورە دەفەرموێ:[لَا يَنْهَاكُمُ اللَّهُ عَنِ الَّذِينَ لَمْ يُقَاتِلُوكُمْ فِي الدِّينِ وَلَمْ يُخْرِجُوكُمْ مِنْ دِيَارِكُمْ أَنْ تَبَرُّوهُمْ وَتُقْسِطُوا إِلَيْهِمْ إِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ الْمُقْسِطِينَ]سورة الممتحنة(
، لە ئیبن عومەرەوە (خوا لێیان رازی بێت) دەگێڕنەوە كە وتوویەتی مەڕێك لەناو ماڵ و خێزانی پێغەمبەردا (صلى الله عليه وسلم)سەربڕدرا، كاتێك هاتەوە فەرمووی: ((ئایا بەشتان بردووە بۆ دراوسێ جووەكەمان؟)) (دووجار دووبارەی كردەوە)، گوێبیستی پێغەمبەری خوا بووم (صلى الله عليه وسلم)دەیفەرموو: ((جبریل بەردەوام لەبارەی چاكبوون لەگەڵ دراوسێ راسپاردەی دەدامێ تەنانەت وا گومانم برد كە درواسێ میراتی دراوسێ دەبات)).
مەسەلەی دەیەم: لەناوچوونی ئاژەڵی قوربانیی لەدوای كڕین یان دەستنیشانكردنی:
أ- ئەگەر كەسی قوربانیكەر ئاژەڵێكی كڕی پاشان لەپێش هاتنی كاتی قوربانیكردنی ئاژەڵەكە لەناوچوو ئەوا هیچی ناكەوێتە سەر، مەگەر لەبارێكدا نەبێت كە ئاژەڵەكە كرابێتە نەزر و بەهۆی كەسی نەزركەرەوە بە ئازاردانی یان كەمتەرخەمیكردن لە پاراستنی لەناوچووبێت، ئەوا لەو حاڵەتەدا پێویستە كەسی قوربانیكەر ئاژڵێكی هاوشێوەی بكڕێ و بیكاتە قوربانیی.
ب- بەڵام ئەگەر هاتوو قوربانییەكەی لەدوای كڕینی عەیبدار بوو ئەوا هیچ نەنگییەكی تێدا نیە كە بیكاتە قوربانیی، چونكە پاساوی شەرعی هەیە.
ج- ئەگەر لەدوای دیاریكردنی ئاژەڵی قوربانییەكە ئەو ئاژەڵە بەچكەی لێبوو ئەوا بەچكەكەش لەگەڵیدا سەردەبڕدرێ.
مەسەلەی یازدەیەم: قوربانیكردن لەجیاتی كەسانیتر:
أ- قوربانیكردن لەجیاتی مردوو:
1-ئەگەر كەسێ ویستی لەجیاتی كەسێكی مردوو كە وەسیەتی كردبێت قوربانیی بكات ئەوا دروستە بۆی بكرێ با ئەو كەسە هیچ ماڵ و سامانێكیشی لێ بەجێنەمابێت، بەڵام ئەگەر ماڵ و سامانی لێ بەجێمابێت و وەسیەتی قوربانیی كردبێ ئەوا بە كۆدەنگی زانایان دەبێت لە سێیەكی ئەو ماڵەی بەجێیهێشتووە ئەو وەسیەتەی جێبەجێ بكرێ.
2-بەڵام ئەگەر وەسیەتی نەكردبێت قوربانیی بۆ بكرێ ئەوا زۆرینەی زانایان رێگایانداوە قوربانیی بۆ بكرێ، بەتایبەتی بۆ باوك و دایك، هەروا دروستە قوربانیی بكات بۆ خزمان یان مردووە خۆشەویستەكانی خۆی ئەمەش رای بەهێز و سەلمێنراوی لەسەرە، بەڵام بۆ خێركردنی تر لەجیاتی خزمان ئەوە بە كۆدەنگی زانایان كارێكی دروستە.
ب- قوربانیكردن بۆ زیندوو:
1- دروستە قوربانیی بۆ كەسێكی زیندووی پەككەوتە و بۆ باوك و دایك و بۆ ماڵ و خێزان بكرێ -هەروەك لەپێشەوە ئاماژەمان پێكردووە-، هەروەها هەندێ لە زانایان رێگایانداوە كە قوربانی بكرێ بۆ كەسانیتریش لەوانەی كە توانایان هەیە، چونكە پێغەمبەر(صلى الله عليه وسلم) قوربانیكردووە بۆ ماڵ و خێزان و بۆ ئوممەتەكەی.
2- باش وایە قوربانیكەری دەوڵەمەند هەندێ لە قوربانبییەكانی بدات بە هەژاران، یان بە غەیری ئەوان، بۆئەوەی ئەوانیش بێبەش نەبن لەو پاداشتە، بوخاری ریوایەتی كردووە كە: ((پێغەمبەر - (صلى الله عليه وسلم)- قوربانییەكانی دابەشكردووە لەنێوان هاوەڵاندا)). ئەوەش بەوە دەبێ كە دەوڵەمەند هەندێ لەو ئاژەڵانەی كە دەیەوێت بیانكاتە قوربانی بە زیندوویی بیانداتە هەژاران یان بە غەیری ئەوان تا خۆیان هەستن بە سەربڕین و دابەشكردنیان، خۆیشیان بەشێكی هەڵگرن بۆ خۆیان، ئەویتریشی دابەشبكەن بەسەر كەسانێكدا كە پێویستییان بەو گۆشتەیە، بەمشێوەیە ئەوانیش بەشدار دەبن لە بەرپاكردنی سروتەكانی خوای گەورە.
مەسەلەی دوازدەیەم: ئەو ئاژەڵانەی كە بۆ قوربانیكردن دەگونجێن و تەمەنیان:
1- زۆرینەی زانایان لەسەر ئەو رایەن كە قوربانیكردن تەنها لەم ئاژەڵانەدا دەكرێ ئەوانیش بریتین لە: وشتر، رەشەوڵاغ (گا و مانگا)، مەڕ و بزن.
هەندێ لە زانایانیش كە یەكێكیان حەسەنی كوڕی صاڵحە رایان وایە كە دەكرێ مانگای كێوی بكرێتە قوربانی بۆ حەوت كەس، ئاسكیش بۆ یەك كەس.
2- بۆ تەمەنیشیان دەبێت مەڕ تەمەنی لە شەش مانگ كەمتر نەبێت واتە: كاوڕ بێت، دەبێت چتیر كە مێینەی بزنە تەمەنی ساڵێكی تەواو كردبێت و پێینابێتە ساڵی دووەمەوە، دەبێت رەشەوڵاغیش تەمەنی دوو ساڵی تەواو كردبێت و چووبێتە ساڵی سێیەمەوە، وشتریش پێنج ساڵی تەواو كردبێ و چووبێتە ساڵی شەشەمەوە.
مەسەلەی سیازدەیەم: سوننەت و ئادابەكانی قوربانیكردن:
1- بۆ مەسەلەی ئاژەڵی قوربانیی پێویستە چاكترین و قەڵەوترین و باشترین و شاخدار هەڵبژێردرێ، زانایان رایان جیاوازە لەوەی كە ئایا مەڕ لە حەوتیەكی وشتر و رەشەوڵاغ باشترە؟ رای بەهێز ئەوەیە كە بەران باشترە لە حەوتیەك، چونكە پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم)قوربانی بە بەران كردووە -هەروەك لەپێشەوە باسكراوە-، دەبێت ئادابی سەربڕینی شەرعیش پەیڕەو بكات.
2- یەكێك لە سوننەتەكانی قوربانیكردن ئەوەیە دەبێت قوربانیكەر (پیاو بێت یان ئافرەت) دوای ئەوە كە نیەتی هێنا قوربانی بكات ئیتر نابێت لە دە رۆژی یەكەمی مانگی زیلحیجەدا مووی بتاشێ، نابێت نینۆكی بكات تا قوربانییەكەی دەكات، ئیبن قودامە دەڵێ: (هەركەس نیەتی هێنا كە قوربانی بكات و كەوتە دە رۆژی یەكەمی مانگەوە ئیتر نابێت موو لە سەر و پێستی بكاتەوە).
3-باش وایە قوربانیكەر قوربانییەكەی دابەشبكات بۆ سێ بەش: سێیەكێكی بۆ خۆی و ماڵ و خێزانەكەی، سێیەكێكی بكاتە دیاری بۆ هەركەس كە خۆی بیەوێ لە دراوسێیان و هاوڕێیان با ئەوانەش كەسانی دەوڵەمەندبن، سێیەكێكیشی ببەخشێتەوە بەسەر هەژاراندا.
4- یەكێكیتریش لە ئادابەكانی سەربڕین ئەوەیە ئەگەر لە توانایدا بوو خۆی هەستێ بە سەربڕینی، ئەمەش واجب نیەو ئەنجامنەدانی نابێتە مایەی كەمكردنەوەی پاداشت، با لە كاتی سەربڕیندا بڵێ: (بسم الله، والله أكبر، ئەمە هی زاتی تۆیە، بۆ زاتی تۆیە، خوایە لێم قوبوڵ بكە، یان لە فڵانەكەسی قوبوڵ بكە) یان بڵێ: (خودایە ئەمە لەباتی خۆم و لەباتی ئەندامانی خێزانەكەمە).
5- بە مەرج ناگیرێ كەسی بریكار لە كاتی سەربڕیندا ناوی كەسی بریكاردەری قوربانیكەر بهێنێ، زانایان وتوویانە: وانابینین را جیاوازی هەبێ لەوەی كە نیەت جێی خۆی دەگرێ، ئەگەر كرا ناوی ئەو كەسەش بهێنرێ كە لەباتی ئەو قوربانییەكە دەكرێ شتێكی باشە).
مەسەلەی چواردەیەم: ئەوەی كە پەیوەندە بە رێگریكردن لە قوربانیكەر لە تاشینی مووی و نینۆك كردن:
هەموو ساڵێك ئەم مەسەلەیە دەوروژێنرێ، خەڵكی سەرقاڵدەكرێن پێیەوە، پێمخۆشە لێرەدا روونیبكەمەوە كە چەند مەسەلەیەكی گرنگ هەن ئەوانیش ئەمانەن:
1- بێگومان لەسەر ئەم مەسەلەیە فەرموودیەكی راست و دروست هاتووە كە موسلیم بە سەنەدی خۆی لە ئوم سەلەمەوە (خوا لێی رازی بێت) ریوایەتیكردووە كە پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم)فەرموویەتی: ((ئەگەر دە رۆژی یەكەمی -مانگی زیلحیججە- هاتەپێش و یەكیك لە ئێوە ویستی قوربانی بكات با موو لە سەر و پێستی نەكاتەوە))، لە ریوایەتێكیشدا هاتووە كە فەرموویەتی: ((با نە موو لەخۆی بكاتەوە، نە نینۆك بكات)) ئەم فەرموودەیەش راستەو رواڵەتی فەرموودەكە وەرگیراوە كە هەندێ لە زانایان كردوویانەتە بەڵگە لەسەر قەدەغەكردنی، ئیبن قودامە وتوویەتی: (ئەمە گوتەی هەندێ لە زانایانمانە كە ئیبن مونزیر لە ئەحمەد و ئیسحاق و سەعیدی كوڕی موسەییبەوە دەیگێڕێتەوە، قازی و كۆمەڵێكیش لە زانایانمان وتوویانە: ئەو كارە كەراهیەتی -واتە كەراهیەتێكی پاكژكەرە (كراهية تنزيهية) و حەرامكراو نیە-، مالیك و شافیعی هەر ئەم قسەیە دەكەن چونكە عائیشە -خوا لێی رازی بێت- وتوویەتی: من خۆم ملوانكەی ئاژەڵی دیاریی مەككەی پێغەمبەرم (صلى الله عليه وسلم) (هدی) دەهۆنییەوە پاشان پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) بەدەستی خۆی دەیكردنەوە ملیان، پاشان دەیناردن، تا ئاژەڵەكەی سەردەبڕی هیچ شتێكی لە خۆی حەرام نەدەكرد كە خوای گەورە بۆی حەڵاڵ كردبێ..)) بوخاری و موسلیم ریوایەتیان كردووە، ئەبو حەنیفە دەڵێ: (هیچ كەراهەتێكی نیە).
كەواتە ئەم زانایانە -كە زۆرینەن- فەرموودەكەی ئوم سەلەمەیان (خوا لێی رازی بێت) والێكداوەتەوە كە مەسەلەكە كەراهیەتی پاكژكەرەوەی هەیە یان رێگاپێدراوە، چونكە رێگریكردن با لە رواڵەتیشدا لای كۆمەڵێك لە زانایان بەڵگە بێت لەسەر حەرامكردن، بەڵام ئەم گوتەیە كۆدەنگی زانایانی لەسەر نیە، بەڵگەكانیش بەهەمانشێوە بە ئاراستەی غەیری قەدەغەكردندا دەیبەن، لە گرنگترینی ئەو بەڵگانە فەرموودەكەی عائیشەیە (خوا لێی رازی بێت) كە فەرموودەیەكی راستەو بوخاری و موسلیم ریوایەتیان كردووە، ئەو فەرموودەیە كە شافیعی لەبارەیەوە وتوویەتی: (ئەو مانایە دەدات بەدەستەوە كە مرۆڤ ئەگەر نیەتی ناردنی ئاژەڵی دیاریی مەككەی (هدی) لە حەجدا هێنا ئیتر هیچ شتێكی لەوبارەیەوە لێ قەدەغە ناكرێت، ئیرادەی ناردنی ئاژەڵیش بۆ (هدی) لە حەجدا ئیرادەیەكی بەهێزترە لە ئیرادەی قوربانیكردن).
ئێمەش ئەم رایەمان لا بەهێزترە، چونكە ئەسڵ لە مەسەلەكەدا پێدانی ئەستۆپاكییە (براءة الذمة)، قەدەغەكردنیش بە بەڵگەیەكی راشكاو و دروست و راست نەبێت كە هیچ ماناگۆڕینێ هەڵنەگرێ ناسەلمێت، خوای گەورەش زاناترە.
2- ئەم راجیاوازییە تەنها لە بڕینی موو یان تاشینی، وە لە مەسەلەی نینۆككردندایە، جگە لەو دووانە ئیتر هیچ راجیاوازییەك لە شتەكانی تردا نیە كە رێگربن لە قوربانیكردنەكەی، لەوانەش سەرجێگەیی لەگەڵ هاوسەردا و هاوشێوەی دەربارەی كەسێك كە بیەوێت قوربانی بكات.
3- ئەم حوكمە لەوەی كە خۆگرتنەوە لە مووكردن سوننەتە یان واجبە، وە فەرامۆشكردنی حەرامە یان مەكروهێكی پاكژكەرەوە بێت یان رێگاپێدراو بێت تایبەتە تەنها بە كەسی قوربانیكەرەوە، ئەندامانی خێزانەكەی و ئەو كەسە كە قوربانی لەبری ئەو دەكات ناگرێتەوە، ئەمەش لە رۆژی نیەتهێنان و بڕیاردان بەوەی كە بە دڵنیایی قوربانی دەكات دەست پێدەكات.
مەسەلەی پازدەیەم: گواستنەوەی قوربانییەكان و گرتنی كۆمەڵە خێرخوازییەكان بە بریكار:
یەكێك لەو نیعمەتانەی كە پەروەردگار سوپاس بۆ خوای گەورە لە وڵاتی قەتەر بەتایبەتی، وڵاتانی كەنداو بە گشتی پێیبەخشیوین نیعمەتی ئەمن و ئاسایش و زۆری رزق و رۆزی و ماڵ و سامان و دەوڵەمەندییە، ئەمەش بەخششێكی گەورەیەو دەخوازێ لێی ببەخشرێ، ئەمە لەكاتێكدا كە گەلانی هەندێ لە وڵاتە ئیسلامییەكانی تر دەناڵێنن بەدەست برسێتییەوە، پارووە نانێكیان نیە، هەیانە دەیانبینی كە دەڵێن وا بۆ چەند مانگێكە تامی گۆشتمان نەچەشتووە، جا لەسایەی ئەم بارودۆخەدا ئەوا بڕیاردان بە گواستنەوەی قوربانیی بۆ ئەو هەژارە داماوانە لە سوریا، فەلەستین، عیراق، ئەفەریقیا و بۆرما و كشمیر و هاوشێوەیان لە وڵاتانی ئیسلامیدا دەبێتە بڕیاری بەهێز و گونجاوە لەگەڵ مەبەستەكانی شەریعەتدا، ئەم گوتەیە نەیار نیە لەگەڵ هیچ دەقێك لە دەقەكانی قورئان و سوننەتدا، پێشتر فەتوای كۆمەڵییانە دەرچووە بە گواستنەوەی زەكات كە پایەی سێیەمە و هیتریش، جگە لەوەش ئەوەی كە قوربانیكەر كەسێكیتر -وەك كۆمەڵەیەكی خێرخوازی متمانەپێكراو بكاتە بریكار- كۆدەنگی زانایانی لەسەرە- هەروەك لەمەوپاش بەتێروتەسەلی قسەی لێدەكەین-.
ئەو قسەیەش كە هەندێ لە زانا هاوچەرخەكان دەیوروژێنن گوایا بە گواستنەوەی قوربانیی ئیتر ئەم رێوڕەسمە پیرۆزە دەرناكەوێ ئەوە گوتەیەكی نەسەلمێنراوە، چونكە سوپاس بۆ خوا رێوڕەسمەكە لە هەموو وڵاتێكدا ئەنجامدەدرێ، جا ئەگەر بەوە قایل بووین كە موسڵمانان یەك ئوممەتن، یەك جەستەن، ئەوا ئەنجامدانی ئەو رێوڕەسمە لەو وڵاتەدا كە قوربانییەكەی بۆ دەگوێزرێتەوە جێبەجێ دەبێت، هەروەها نیەت و خواپەرستیی و پارێزكاریی بناغەی سەرەكین لە مەسەلەكەدا، خوای گەورە دەفەرموێ: [لَن يَنَالَ اللَّهَ لُحُومُهَا وَلَا دِمَاؤُهَا وَلَكِن يَنَالُهُ التَّقْوَى مِنكُمْ]سورة الحج(37)، بەهەمانشێوە مەبەستەكانی قوربانییەكە تێركردنی هەژار و نەدار و داماوانە، چونكە خوای گەورە دەفەرموێ: (وَأَطْعِمُوا الْبَائِسَ الْفَقِيرَ) ، پێغەمبەریش (صلى الله عليه وسلم) كاتێ خەڵكی بینیوە كە لە ناڕەحەتیدان قەدەغەی كردووە لە پاشەكەوتكردنی گۆشتی قوربانی، كاتێكیش بینیویەتی كە خەڵكی لە خۆشگوزەرانیدان رێگای پێداوە.
بەڵام باشتر وایە ئەو كەسەی توانای هەیە قوربانی بكات با تەنها یەك سەر لە وڵاتی خۆیدا بكاتە قوربانی كە بۆ دەرخستنی رێوڕەسمەكەیە. خۆیشی هەستێ بە سەربڕینی، یان ئامادەی سەربڕینی بێت، لە گۆشتەكەشی بخوات، ئینجا ئەویتری بنێرێ بۆ هەژارە داماوەكانی سوریا و فەلەستین و هاوشێوەكانیان.
یەكێك لە فیقهناسان وێنەیەكی نزیك لەو وێنەیەی باسكردووە كە لە ئەمڕۆدا روودەدات، ئەویش مامۆستا موحەممەد كوڕی سولەیمانی كوردییە كە لە پەراوێزەكەیدا لەسەر شەرحی ئیبن حەجەر باسیكردووە، مامۆستا دیمیاگی لە كتێبی إعانە الگالبین دا هێناویەتی، پرسیار لە مامۆستا بەڕەحمەت بێت كراوە كە: (داب و نەریتی خەڵكی وڵاتی جاوە وەهایە كە كەسێك دەكەنە بریكار تا ئاژەڵی حەوتم یان قوربانییان لە مەككە بۆ بكڕێ، ، لە مەككەش سەرببڕدرێ بۆی.. فەتوات بەچییە؟
لە وەڵامدا وتوویەتی: دروستە بریكار بگیرێ بۆ كڕینی ئاژەڵی قوربانیی و حەوتم، یان قوربانیكردن و سەربڕینیشی، با لە وڵاتی غەیری وڵاتی قوربانیكەر و حەوتمكەردا بێت...، پێشەوایانمان رێگایانداوە بریكار لەو كەسانە بگیرێ كە لە سەربڕینی قوربانییەكەو لە كڕینیدا قوربانیان حەڵاڵە...).
مەسەلەی شازدەیەم: قوربانیكردن بە بەرخی ئوسترالی، یان دووگ بڕدراو:
بەرخی ئوسترالی ئەگەر ئەو مەرجانەی تێدابوو كە باسمانكردن -هەروەك لە پێشەوە هاتووە- ئەوا هەروەك دروستە قوربانیی بە غەیری ئەو بكرێ ئەوا دروستە ئەویش بكرێتە قوربانیی، بەتایبەتی ئەگەر نەبوونی دووگ لەبەرئەنجامی سروشتی پێكهاتەی جەستەی خۆیەوە بێت و مرۆڤ دەستی تیایدا نەبێت، هەروەك چۆن دروستە بزن بەبێ دووگ بكرێتە قوربانی.
بەڵام ئەگەر هاتوو دووگی هەبووبێت و دواتر بڕدرابێت ئەوا ئەمەش بە گوتەی بەهێزی زانایان هەر زیانێكی نیە، چونكە ئەمە كاریگەری نیە لەسەر گۆشتەكە، هەروەها خەساندن كاریگەری نیە لەسەر گۆشت و دروستە ئەو ئاژەڵە كە گونی نیە وەك ئەوەی گونی هەیە بكرێتە قوربانی.
مەسەلەی حەڤدەیەم: تێپەڕبوونی كاتی قوربانیكردن:
ئەگەر كاتی دیاریكراوی قوربانیكردن تێپەڕی كە بریتییە لە هەر چوار رۆژی (10، 11، 12، 13) لە مانگی زیلحیججە كە لەدوای نوێژی جەژن یان كاتی تەواوبوونی نوێژی جەژنەوە دەست پێدەكات و بە خۆرئاوابوونی رۆژی چوارەم كۆتایی دێت، ئیتر كاتی قوربانیكردن تێدەپەڕێ، لەو حاڵەتەدا بۆی هەیە لەدوای چوار رۆژەی جەژن سەریببڕێ بەڵام ئەوكات دەبێتە خێر بۆی.
مەسەلەی هەژدەیەم: نرخی قوربانییەكە بە نەقدی بدرێ بە هەژاران لە جێی سەربڕینی، لەبەر پێویستی زۆریان بە پارەكە بە نەقدی زیاتر لە گۆشتەكەی.
وەڵام: ئەم كارە جێگای قوربانییەكە ناگرێ، لەبەر ئەم خاڵانەی خوارەوە:
یەكەم- سەربڕینی قوربانیی رێوڕەسمێكی گەورەیە لە رێوڕەسمە پیرۆزەكانی ئیسلام، هەبوونی و بە گەورە راگرتنی لە مەبەستەكانی شەریعەتە، خوای گەورە دەفەرموێ: [ذَلِكَ وَمَن يُعَظِّمْ شَعَائِرَ اللَّهِ فَإِنَّهَا مِن تَقْوَى الْقُلُوبِ]سورة الحج(32)، ئەوەش كردەوەی پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم)و جێنشینە راشیدەكانی و هەموو ئەوانە بووە كە بە چاكە شوێنكەوتەی ئەوان بوون، لەبەرئەوە بە هیچ جۆر ناكرێ ئەو رێوڕەسمە پشتگوێ بخرێ، نرخیش جێگای قوربانییەكە ناگرێتەوە.
دووەم- كەواتە پێدانی نرخی قوربانییەكە بە هەژاران بە نەقدی بە نیەتی قوربانیكردن، ئەوا هەروەك باسمانكرد جێگای قوربانی ناگرێتەوە.
بەڵام ئەگەر روونبوویەوە كە پێویستییان بە پارە زیاتر و زەرورتر بوو، ئەوا ئەوكات هەندێ لە خێرو خێراتیان پێدەدرێ، تەنانەت زەكاتیش خاوەنەكەی دەیەوێت چەندە بدات با بەپێی مەرجەكانی بیدات پێیان، لەم حاڵەتەشدا پاداشتی زۆر گەورە بەویستی خوای گەورە دەست ئەو كەسە دەكەوێت.
چونكە شەریعەت میزانێكی بۆ هەرشتێك داناوە، قوربانیكردنیش رێوڕەسمێكەو میزانی خۆی هەیە، خێرە گشتییەكانیش میزانی خۆیان هەیە، زەكات میزانی خۆی هەیە، ناكرێ تێكەڵ بكرێن.
سێیەم- زۆرینەی زانایان وتوویانە كە قوربانیكردن چاكترە لە خێری گشتی -لە رواڵەتدا- چونكە قوربانیكردن هەندێ لە فیقهناسان بە واجبی دەزانن، خوای گەورە دەفەرموێ: [فَصَلِّ لِرَبِّكَ وَانْحَرْ]سورة الكوثر(2).
بەشێوەیەكی گشتی پاداشت لای خوای گەورەیەو بۆ هەركەس زاتی خۆی بیەوێت بەپێی نیەت و پێویستبوون بە چەند قات پاداشتی دەداتەوە، بەڵام پێویستە رێوڕەسمەكان پیادە بكرێن، خوای گەورەش زاناترە.
مەسەلەی نۆزدەیەم: تایبەتكردنی قوربانیی بە یەك خێزان:
تایبەتكردنی قوربانیی بە ئەندامانی یەك خێزان لە حاڵەتێكدا دروستە كە خێزانەكە خێزانێكی گەورە بێت، بەڵام ئەگەر خێزانەكە بچوك بێت پێویستە كەسانیتر بەشداربن لەگەڵیاندا، بەتایبەتی لەم سەردەمەماندا كە نەداران زۆرن و ناكرێت یەك سەر قوربانی بۆ تەنها یەك خێزان بێت، ئەوانیتر هیچیان نەگاتە دەست، مەگەر لە بارێكدا نەبێت كە بەرژەوەندییەكی شەرعی متمانەپێكراو بوونی هەبێت.
مەسەلەی بیستەم: رادەستكردنی قوربانییەكە (بە زیندوویی) بە خێزانە هەژارەكان كە خۆیان هەستن بە سەربڕینی:
یەكەم- قوربانییەكە -هەروەك لەپێشەوە باسكراوە- پێویستی بە نیەتهێنان هەیە، هەروەها لە كاتی خۆیدا سەرببڕدرێ كە لەدوای نوێژی جەژنی قوربانەوە رۆژی دەی زیلحیججە دەست پێدەكات و تا خۆرئاوابوونی رۆژی سیازدەی مانگی زیلحیججە بەردەوامە.
دووەم- جا بۆئەوەی قوربانییەكە لەم حاڵەتەدا راست و دروست بێت، ئەوا دەكرێ یەكێك لەم دوو رێگاچارەیە پەیڕەو بكرێن:
رێگاچارەی یەكەم: كەسی قوربانیكەر خۆی هەستێ بە سەربڕینی قوربانییەكەی لەو كاتەدا كە باسمان كردووە، پاشان رادەستی خێزانێكی گەورەی بكات.
رێگاچارەی دووەم: قوربانییەكە بە زیندوویی بدات بە سەرۆكی خێزانەكە و بیكاتە بریكاری خۆی بە سەربڕینی قوربانییەكە لەماوەی سەربڕینی قوربانیی دا (واتە دوای نوێژی جەژن تا رۆژی چوارەم) لەباتی قوربانیكەرەكە، ئینجا هەستێ بە وەرگرتنی چواریەكی بۆ خۆی، یان سێیەكی، ئەویتریشی بدات بەوانەی كە شایستەن.
مەسەلەی بیست و یەكەم: نرخی قوربانییەكە بە پارەی نەقد بدرێ بە كۆمەڵەیەكی خێرخوازیی متمانەپێكراو.
یەكەم- پێشتر روونمانكردەوە كە پێدانی نرخی قوربانییەكە بە پارەی نەقد لەجیاتی سەربڕینی ئەوا ئەو كارە جێگای قوربانییەكە ناگرێت، چونكە ئەو رێوڕەسمە پیرۆزەی تێدا دەستەبەر نابێت كە سەربڕینی قوربانیی بۆ مەبەستی بە گەورە راگرتنی خوای گەورەو تێركردنی نەدارانە، لەبەرئەوە وتمان: نابێت لەجیاتی قوربانییەكە پارەی نرخەكەی بدرێ.
دووەم- هەروەها لەپێشەوە روونمانكردەوە ئەو كەسەی كە نیەتی قوربانیكردنەكەی هێناوە باشتر وایە خۆی هەستێ بە سەربڕینی قوربانییەكەی، یان ئامادەی سەربڕینی بێت، بەڵام ئەگەر هاتوو ئەوە ئاسان نەبوو بەتایبەتی ئەگەر هاتوو سەربڕینی قوربانییەكە لە دەرەوەی وڵاتی قوربانیكەر بوو، كە ئەوەش بە مەبەستی گەیشتنیەتی بە دەستی ژمارەیەكی زۆر لە نەداران.
سێیەم- ئەگەر كەسەكە نیەتی قوربانیكردنی بە مەڕ یان كاوڕ یان بزن یان رەشەوڵاغ یان وشترێك هێناو نرخی قوربانییەكەی بە پارە دایە دەست یەكێك لە كۆمەڵە خێرخوازییە باوەڕپێكراوەكان، وەك كۆمەڵەی قەتەری خێرخوازیی لە وڵاتی قەتەر، یان رابیتەی ئیسلامی خێرخوازی لە عیراق، ئەوا بەو كارەی ئەو كۆمەڵە خێرخوازییە دەكاتە بریكاری خۆی بۆ هەستان بە كڕینی قوربانییەكەی، پاشان سەربڕینی لەجیاتی كەسی قوربانیكەر، وە دابەشكردنی، برایانمان لە كۆمەڵە خێرخوازییە ئیسلامییەكان ئەمە دەزانن و لە كاتی سەربڕیندا دەڵێن ئێمە بە وەكالەت لەجیاتی خاوەنانی قوربانییەكان ئەم كارە دەكەین.
چوارەم- بەڵگەش لەسەر رەوایی و دروستی بریكارگرتن بەشێوەیەكی گشتی ئەوەیە كە گرێبەستی بریكارگرتن كۆدەنگی زانایانی لەسەرە، بەڵگەی تایبەتیش بریتییە لەم فەرموودەیە كە موسلیم بە سەندی خۆی لە جابرەوە (خوا لێی رازی بێت) دەیگێرێتەوە كە وتوویەتی: ((پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) لە حەجی ماڵئاواییدا شەست و سێ وشتری سەربڕی، فەرمانیشی بە عەلی -خوا لێی رازی بێت- كرد كە ئەوانیتر سەرببڕێ كە سی و حەوت وشتر بوون)).
هەروەها ئەو فەرموودەیە كە ئەبو داود بە سەنەدی راست و دروست لە عوروەی باریقییەوە ریوایەتیكردووە كە وتوویەتی: ((پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم)دینارێكی پێداوە تا قوربانییەك، یان مەڕێكی پێبكڕێ، ئەویش دوو مەڕی پێكڕیوە، یەكێكیانی فرۆشتووە بە یەك دینار، ئینجا مەڕێك و دینارێكی هێناوەتەوە بۆ خزمەتی، پێغەمبەریش-صلی الله علیە وسلم- دۆعای فەڕو بەرەكەتی بۆ كردووە لە كڕین و فرۆشتنیدا، لەوە بەدواوە ئەگەر عوروە خۆڵیشی بكڕیایە ئەوا هەر قازانجی دەكرد تیایدا))، ئەم فەرموودەیە بە راشكاوی ئاماژە دەدات بە دروستی بریكارگرتن لە قوربانیكردندا.
حافز ئیبن حەجەریش لە كتێبی (بلوغ المرام) دا بەشێكی تایبەت كردووە بە دروستی بریكارگرتن لە سەربڕینی دیاریی مەككە (هدی) و لە قوربانیدا، لێرەدا پشتی بەستووە بە فەرموودە پێشووەكەی جابر كە بەڵگەیە لەسەر بریكارگرتن لە سەربڕین و دابەشكردندا.
فیقهناسانی پێشین بەهەمانشێوە قسەیان لەمبارەیەوە كردووە، پێشەوا نەوەوی وتوویەتی: (ئەگەر كەسێكی خستە جێگای خۆی ئەوا دروستەو رای جیاوازیی لەسەر نیە)، زەڕكەشی لە پرسی بریكارگرتن بۆ قوربانیكردن وتوویەتی: (دروستە كەسێك بكاتە بریكاری خۆی بۆی سەرببڕێ، نیەتی ئەوی لێبێنێ).
كەواتە بریكار لێرەدا وەك قوربانیكەری بریكاردەر وایەو بۆی نیە پێستەی قوربانییەكە یان هەر شتێكی هاوشێوەی بە نیەتی كرێ یان هەرشتێكیتر وەربگرێ، بەڵام مافی هەیە پشكی خۆی لە گۆشتەكە وەك كەسانیتری شایستە وەربگرێ.
ئێمەش بەردەوام رێنمایی بە كۆمەڵە خێرخوازییەكان دەدەین كە پابەندبن بە مەرجەكان و دیسپلینە شەرعییە تایبەتەكان بە بریكار، كە دەبێت كڕینی قوربانییەكە بە شێوەی شەرعی بێت، هەروەها پابەندبن بە مەرجەكانییەوە، بە كاتی سەربڕینی، بە نیەتهێنان بە ناوی خاوەنەكانیانەوە، بە بەش بەشكردنی گۆشتی قوربانییەكان بە تەواوی و دابەشكردنیان بەسەر هەژاران و نەداراندا، بەم كارەشیان ئەوا ئەو ئەركە شەرعییەی دەكەوێتە ئەستۆیان جێبەجێیان كردووە.
ئەمانە ئەو مەسەلە گرنگانە بوون كە ویستم روونیانبكەمەوە، مەبەستیشم لەمەدا خستنەڕووی فراوانی سنوری شەرعە، هەروەها گرنگێتی مەبەستەكانی شەریعەتە و زەرورەتی پێشكەشكردنیانە لە رووی رواڵەت و دەقەوە، بەهەمانشێوە ئەوپەڕی گرنگیدانە بە مەسەلە گشتییەكان لەگەڵ رەچاوكردنی لق و هۆكارەكان، بەڵام بەهەندگرتنی قورسایی هەریەكەیان بەتەواوەتی (هەریەكەو مافی خۆیی بدەنێ).
ئاواتەخوازم تەواوی ئوممەتی ئیسلامی هەموو ساڵێك لە خێرو خۆشیدا بێت.
كۆتا نزاو پاڕانەوەمان سوپاس و ستایش تەنها بۆ پەروەردگاری جیهانیانە
وصلي الله علي سيدنا محمد وعلي يَ‌له وصحبة وسلم
دكتۆر عەلی قەرەداغی وەڵامی (21) پرسیار لەسەر قوربانیكردن دەداتەوە
پ.د.عەلی قەرەداغی
سەرۆكی رێكخراوی رابیتەی مرۆیی
فەتوا لەسەر چەند پرس و مەسەلەیەكی تایبەت بە قوربانیكردن
سوپاس و ستایش بۆ پەروەردگاری جیهانیان، درود و صەڵەوات لەسەر پێغەمبەری رەوانەكراو بەبەزەیی بۆ جیهانیان پێشەوامان موحەممەد (صلى الله عليه وسلم)و لەسەر خانەوادەو یارانی....
مەسەلەی یەكەم: پێناسەی قوربانیی شەرعیی و ئاژەڵی قوربانیی.
مەسەلەی دووەم: حوكمی شەرعی قوربانیكردن.
مەسەلەی سێیەم: كاتی سەربڕینی قوربانیی.
مەسەلەی چوارەم: قوربانیكەر كەسێكیتر بكاتە بریكاری خۆی.
مەسەلەی پێنجەم: شەرعییەتی پێدانی قوربانیی بە كۆمەڵە خێرخوازییەكان.
مەسەلەی شەشەم: یەك سەر قوربانی بۆ هەموو ئەندامانی یەك خێزان.
مەسەلەی حەوتەم: مەبەستەكانی شەریعەت لە قوربانیكردن.
مەسەلەی هەشتەم: چۆنێتی دابەشكردنی قوربانیی.
مەسەلەی نۆیەم: دانی بەشێك لە قوربانیی بە كەسانی غەیرە موسڵمان.
مەسەلەی دەیەم: لەناوچوونی ئاژەڵی قوربانی لەدوای كڕینی یان دەستنیشانكردنی.
مەسەلەی یازدەیەم: قوربانیكردن لەجیاتی كەسانیتر.
مەسەلەی دوازدەیەم: ئەو ئاژەڵانەی كە بۆ قوربانیكردن دەگونجێن و تەمەنیان.
مەسەلەی سیازدەیەم: سوننەت و ئادابەكانی قوربانیكردن.
مەسەلەی چواردەیەم: ئەوەی كە پەیوەندە بە رێگریكردن لە قوربانیكەر لە تاشینی مووی و نینۆك كردن.
مەسەلەی پازدەیەم: پرسی گواستنەوەی قوربانیی و گرتنی كۆمەڵە خێرخوازییەكان بە بریكار تیایدا.
مەسەلەی شازدەیەم: قوربانیكردن بە بەرخی ئوسترالی، یان دووگ بڕدراو.
مەسەلەی حەڤدەیەم: تێپەڕبوونی كاتی قوربانیكردن.
مەسەلەی هەژدەیەم: نرخی قوربانییەكە بە نەقدی بدرێ بە هەژاران لە جێی سەربڕینی، ئەوەش لەبەر پێویستییان بە پارەكە بە نەقدی زیاتر لە گۆشتەكەی.
مەسەلەی نۆزدەیەم: تایبەتكردنی قوربانیی بە یەك خێزان.
مەسەلەی بیستەم: رادەستكردنی قوربانییەكە (بە زیندوویی) بە خێزانە هەژارەكان كە خۆیان هەستن بە سەربڕینی.
مەسەلەی بیست و یەكەم: نرخی قوربانییەكە بە پارەی نەقد بدرێ بە كۆمەڵەیەكی خێرخوازیی باوەڕپێكراو.
درێژەباسی ئەم مەسەلەو فەتوایانە لە خوارەوە بخوێنەرەوە:
سوپاس و ستایش بۆ پەروەردگاری جیهانیان، درود و صەڵەوات لەسەر پێغەمبەری رەوانەكراو و بە بەبەزەیی بۆ جیهانیان و پێشەوامان موحەممەد و لەسەر خانەوادەو یارانی، پاشان:
مەسەلەی یەكەم: پێناسەی قوربانیی شەرعیی و ئاژەڵی قوربانیی:
قوربانیكردن بریتییە لە سەربڕینی ئاژەڵانی وەك مەڕ، بزن، رەشە وڵاغ (گا و مانگا) و وشتر لە جەژنی قورباندا، بە مەبەستی پەرستنی خوای گەورەو نزیككەوتنەوە لێی، هەروەها لە سێ رۆژەكەی تری جەژندا، تەنها یەك سەر مەڕ، یان یەك سەر بزن بۆ یەك كەس دەبێ، بەڵام رەشە وڵاغ یان وشتر تەنها یەك دانەیان بۆ قوربانیی حەوت كەس دەبێ.
مەرجی ئەو ئاژەڵە كە دەكرێتە قوربانیی ئەوەیە كە دەبێت سەلامەت بێت لە نەخۆشییەكی عەیبداركەر كە كاریگەری هەبێت لەسەر گۆشتەكەی، یان لەسەر شكڵ و شێوەی، رای بەهێز ئەوەیە كە ئەگەر ئەو ئاژەڵە بێ دووگ بێت هیچ زیانی نیە، یان دووگی بڕدرابێت، یان خەسێنرابێت، ئەمەش رای بەهێزە لە گوتەی زانایاندا.
لەبەرئەوە ئاژەڵی كوێر كە كوێرییەكەی دیاربێت بۆ قوربانی نابێ، یان نەخۆشییەكی دیاری هەبێت، نابێت شەل بێت بەجۆرێ شەلییەكەی بەرچاو بێت، نابێت لەڕێ بێت كە گۆشتی پێوە نیە، هەروەها نابێت لەبری (كرێی) سەربڕینەكەی هیچ بەشێكی قوربانیی لێبدرێ بە قەسابەكە، نابێت نە گۆشت و نە پێستەكەی بفرۆشرێت.
دەبێت هەموو پارچەكانی جەستەی قوربانییەكە ببەخشرێتەوە تەنانەت پێست و مووەكەشی...
كەواتە پێویستە موسڵمان لەڕووی قەڵەوی و زۆری گۆشتەوە باشترین ئاژەڵ بۆ قوربانیكردن هەڵبژێری، هەروەها دووركەوتنەوە لە هەر عەیبێك لەو عەیبانەی پێشەوە، چونكە خوای گەورە دەفەرموێ: [ذَلِكَ وَمَن يُعَظِّمْ شَعَائِرَ اللَّهِ فَإِنَّهَا مِن تَقْوَي الْقُلُوبِ]سورة الحج(32)
مەسەلەی دووەم: حوكمی شەرعیی قوربانیكردن:
لەڕاستیدا ئەو بەڵگانەی كە قورئان و سوننەت پشتگیرییان لێدەكەن بریتییە لەوە كە حوكمی شەرعیی قوربانیكردن رێوڕەسمێكی پیرۆزی ئاینیی گەورەیە، سوننەتێكی موئەككەدە، ئەم رێوڕەسمەش واجب نیە نە لەسەر حاجی و نە لەسەر غەیری حاجی، حەنەفییەكان و ئەوانەش هاوڕایانن وتوویانە قوربانیكردن واجبە. چونكە ئەو فەرمانەی كە لە ئایەتەكەدا هاتووە بۆ فەرزەو دەبێ جێبەجێ بكرێ، ئەویش ئەم فەرموودەیەی خوای گەورەیە: (فَصَلِّ لِرَبِّكَ وانْحَرْ)، قەتادە و عەتا‌و و عەكرمە و هیتریش بە قوربانیی راڤەیان كردووە، ئەوەش بە پشتبەستن بە فەرمانەكە كە دەڵێن لەڕاستیدا فەرزە. بەڵام كۆی زانایان بەڵگەی بەهێزیان هێناوەتەوە كە واجب نیە ، وتوویانە: ئەوەی كە لە فەرمانەكەدا باس لە فەرزبوونی دەكات رای جیاوازی لەسەرە، ئەوەی كە رای بەهێزە ئەوەیە كە تەنها بۆ داواكردنە، پاشان ئەوە بەڵگەكانن كە مەسەلەی فەرزبوونی یان سوننەت بوونی دیاری دەكەن، یان بۆ رێنماییی و تەبلیغە یان بۆ رێگاپێدانە، هەروەها لەفزی (وانْحَرْ) دەقێك نیە لە قوربانیدا، بەڵكو لەوانەیە مەبەست پێی سەربڕینی ئاژەڵی دیاریی مەككە (هدی) بێت كە حاجی لە حەجدا سەریدەبڕێ، چونكە سورەتەكە مەككییە.
بەڵگەیەكیتر لەسەر فەرزنەبوونی قوربانیی ئەم فەرموودەیەی پێغەمبەری خوایە (صلى الله عليه وسلم)كە دەفەرموێ: ((هەركات دە رۆژی یەكەم لە مانگی زیلحیججە هاتەپێش و یەكێك لە ئێوە ویستی قوربانی بكات با موو لە سەر و پێستی نەكاتەوە))، بەڵگە دیارییەكە لە فەرموودەكەیدا (صلى الله عليه وسلم) وشەی (وأراد) كە بەڵگەیە لەسەر سەرپشككردن بە كردن یان بە نەكردنی.
چەندین فەرموودەی تر هەن كە بەڵگەن لەسەر رەوایەتی قوربانیكردن و لەسەر خێر و چاكەكەی، زانایان كۆدەنگن لەسەری هەروەك ئیبن قودامە لە (المغنی) دا باسیكردووە.
بەڵام مەعلومە كە خێری قوربانیكردن لە خێری هەر خێرێكی تری گشتی زیاترە، زانایانێكیش هەن دەڵێن كە خێركردن بە نەقدی خێرتر و باشترە، ئەمەش لە عائیشەوە (خوا لێی رازی بێت) گێڕدراوەتەوە، بەڵام رای یەكەم بەهێزتر و لەپێشترە.
مەسەلەی سێیەم: كاتی سەربڕینی قوربانیی:
كاتی سەربڕینی قوربانیی لە رۆژی دەی مانگی زیلحیججەوە لەدوای نوێژی جەژن یان بەڕادەی تەواوبوونی كاتی نوێژەكە دەستپێدەكات تا كاتی خۆرئاوابوونی رۆژی چوارەمی جەژن واتە (10، 11، 12، 13) لە مانگی زیلحیججە، هیچ رێگیرییەك نیە لەوەی سەربڕین لەو چوار رۆژەدا هەر لەدوای نوێژی جەژنەوە لەگەڵ رەچاوكردنی كۆتاییهاتنی هاتنی كاتەكەی بە خۆرئاوابوون لە رۆژی 13 مانگدا، بەشەو یان بە رۆژدا بێت، باشترین كاتیش لەو ماوەیەدا ئەو كاتەیە كە بەرژەوەندی هەژارانی تێدا دەستەبەر دەبێت.
مەسەلەی چوارەم: قوربانیكەر كەسێك بكاتە بریكاری خۆی:
بە كۆدەنگی زانایان رێگادراوە كە كەسی قوربانیكەر دەتوانێ لە سەربڕینی ئەو ئاژەڵەدا كە دەیكاتە قوربانیی كەسێكیتر بكاتە بریكاری خۆی، ئەگەرچی باشتر وایە كەسی قوربانیكەر ئەگەر هاتوو توانای ئەو كارەی هەبوو خودی خۆی هەستێ بە سەربڕینی قوربانییەكەی، دواتریش بە تێروتەسەلی قسەی لێدەكەین.
مەسەلەی پێنجەم: شەرعییەتی پێدانی قوربانیی بە كۆمەڵە خێرخوازییەكان:
بەم پێیە ئەو پرۆسەیە كە كۆمەڵە خێرخوازییەكان پێی هەڵدەستن لە كۆكردنەوەی نرخی قوربانییەكان، پاشانیش لەڕێگای لقەكانیانەوە هەڵدەستن بە سەربڕینیان لەو وڵاتانەدا كە نەدارن و پێویستییان پێی هەیە ئەوا بە كۆدەنگی زانایان كارێكی رەواو شەرعییە، نابێت رەخنەو ناڕەزایی لەو كارە بگیرێ یان گومان لەسەری دروست ببێت مادامێ ئەو كۆمەڵەیە كۆمەڵەیەكی خێرخوازیی متمانەپێكراوە و بە جوانی هەڵدەستێ بە راپەڕاندنی كارەكە.
مەسەلەی شەشەم: یەك سەر قوربانیی بۆ هەموو ئەندامانی یەك خێزان:
یەك سەر قوربانیی بەشی هەموو ئەندامانی یەك خێزان دەكات، چونكە پێشەوا موسلیم لە صەحیحەكەیدا لە عائیشەوە (خوا لێی رازی بێت) دەگێڕێتەوە كە پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم): بەرانێكی هێنا تا بیكاتە قوربانیی، ئینجا رایكێشا، پاشان فەرمووی: ((بەناوی خودا، خودای گەورە ئەم قوربانییە لە موحەممەد و لە خانەوادەی موحەممەد و لە ئوممەتی موحەممەدی قوبوڵ بكە)) پاشان كردییە قوربانی، تەنانەت پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) ((دوو بەرانی شاخداری رەنگ بۆری كردە قوربانی)). لە ریوایەتێكیشدا هاتووە كە: ((لە كاتی سەربڕینی دووەمدا فەرموویەتی: ((لەجیاتی هەركەسێكی ئوممەتی من كە باوەڕی هێناوەو باوەڕی بە پێغەمبەرایەتی من كردووە)).
بەڵام بۆ كەسێ كە توانای دارایی هەیە باشترە كە قوربانیی زۆرتر بكات.
مەسەلەی حەوتەم: مەبەستەكانی شەریعەت لە قوربانیكردن:
قوربانیكردن زۆر مەبەستی شەرعی و حوكمی جۆراوجۆر و سودی گەورەی تێدایە، گرنگترینیان ئەمانەن:
1- دەستەبەركردنی بەندایەتییە بۆ خوای گەورە لە بواری ماڵ و داراییدا، بە گەورە راگرتنی رێوڕەسمە پیرۆزەكانیەتی، چونكە قوربانیكردن پەرستشێكی داراییە بۆ خوای گەورە، هۆكارێكە بۆ نزیككەوتنەوە لە خوای گەورە، ئەوەش لەڕێگای خەرجكردنی بەشێك لە ماڵ و سامان بۆ راپەڕاندنی فەرمانەكانی خوای گەورە و پێغەمبەرەكەی (صلى الله عليه وسلم).
2- سوپاسگوزاریی لەسەر بەخشینی نیعمەتی ماڵ و سامان، لەبەرئەوە قوربانیكردن تەنها لەسەر كەسێك دانراوە كە ماڵ و سامانی هەبێت و توانای قوربانیكردنی هەبێت.
3- بەجێگەیاندنی مافی برایەتی ئیمانیی و بەشداریكردن لە دەستەبەركردنی كۆمەڵایەتی كە پێویستە بە هۆكاری بەردەست جێبەجێ بكرێ.
4- دڵخۆشكردنی هەژاران تا هەست بە خۆشی جەژن بكەن و لەگەڵ ئەوانیتردا ئەو خۆشییە بنوێنن.
5- دڵفراوانیی و نواندنی سەخاوەت بەرانبەر بە خود و ماڵ و خێزان لە جەژندا.
6- زیندووكردنەوەی سوننەتی گەورەمان پێغەمبەر ئیبراهیمە (سەلامی خوای لەسەر بێت)، پارێزگاریكردنە لەو سوننەتە لە یادەوەریی و لە پراكتیزەكردندا، چونكە ئەو لێبڕا كە ئیسماعیلی كوڕی (سەلامی خوایان لەسەر بێت) بكاتە قوربانیی. بەڵام ئەوەبوو خوای گەورە قوربانییەكی گەورەی لەجیاتی ئیسماعیل كردە قوربانیی.
ئەمەش كارێكی پێشەنگییە تا كەسانی گەورەو لاوان و ئافرەتان چاوی لێبكەن، پەروەردەكردنە لەسەر گوێڕایەڵیكردنی خوای باڵادەست لەڕێگای بەخشینی بەنرخترین شتێك كە مرۆڤ هەیەتی.
مەسەلەی هەشتەم: چۆنێتی دابەشكردنی قوربانیی:
كەسی قوربانیكەر قوربانییەكەی دابەشدەكات بەسەر هەژاران و خاوەن پێداویستییەكاندا، بەشێكی دەهێڵێتەوە بۆ خۆی و ماڵ و خێزانی، ئەمەش لە بارێكدا كە نیەتی نەزری لێ نەهێنابێ، ئەگەر بیكاتە سێ بەشیش ئەوا هیچ نەنگییەكی تێدا نیە، چونكە لە ئیبن عەبباسەوە (خوا لێیان رازی بێت) لە باسی قوربانیكردنی پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم)ریوایەتكراوە كە وتوویەتی: ((سێیەكی دەرخواردی ماڵ و خێزانی خۆی دەدا، سێیەكێكی تری دەدا بە دراوسێ هەژارەكانی، سێیەكێكیشی دەكردە خێر بەسەر ئەوانەدا داوایان دەكرد)).
مەسەلەی نۆیەم: دانی بەشێك لە قوربانیی بە كەسانی غەیرە موسڵمان:
دروستە بەشێك لە قوربانی بدرێ بە كەسانی غەیرە موسڵمان لەوانەی كە لە وڵاتماندا دەژین و دۆستمانن، هەروەها بدرێ بە خزمەتكار و شۆفێر و كرێكاران و هاوشێوەیان، چونكە ئەمە دەچێتە خانەی ئەو چاكەكاریەوە كە لە سورەتی الممتحنە دا هاتووە، خوای گەورە دەفەرموێ:[لَا يَنْهَاكُمُ اللَّهُ عَنِ الَّذِينَ لَمْ يُقَاتِلُوكُمْ فِي الدِّينِ وَلَمْ يُخْرِجُوكُمْ مِنْ دِيَارِكُمْ أَنْ تَبَرُّوهُمْ وَتُقْسِطُوا إِلَيْهِمْ إِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ الْمُقْسِطِينَ]سورة الممتحنة( ، لە ئیبن عومەرەوە (خوا لێیان رازی بێت) دەگێڕنەوە كە وتوویەتی مەڕێك لەناو ماڵ و خێزانی پێغەمبەردا (صلى الله عليه وسلم)سەربڕدرا، كاتێك هاتەوە فەرمووی: ((ئایا بەشتان بردووە بۆ دراوسێ جووەكەمان؟)) (دووجار دووبارەی كردەوە)، گوێبیستی پێغەمبەری خوا بووم (صلى الله عليه وسلم)دەیفەرموو: ((جبریل بەردەوام لەبارەی چاكبوون لەگەڵ دراوسێ راسپاردەی دەدامێ تەنانەت وا گومانم برد كە درواسێ میراتی دراوسێ دەبات)).
، لە ئیبن عومەرەوە (خوا لێیان رازی بێت) دەگێڕنەوە كە وتوویەتی مەڕێك لەناو ماڵ و خێزانی پێغەمبەردا (صلى الله عليه وسلم)سەربڕدرا، كاتێك هاتەوە فەرمووی: ((ئایا بەشتان بردووە بۆ دراوسێ جووەكەمان؟)) (دووجار دووبارەی كردەوە)، گوێبیستی پێغەمبەری خوا بووم (صلى الله عليه وسلم)دەیفەرموو: ((جبریل بەردەوام لەبارەی چاكبوون لەگەڵ دراوسێ راسپاردەی دەدامێ تەنانەت وا گومانم برد كە درواسێ میراتی دراوسێ دەبات)).مەسەلەی دەیەم: لەناوچوونی ئاژەڵی قوربانیی لەدوای كڕین یان دەستنیشانكردنی:
أ- ئەگەر كەسی قوربانیكەر ئاژەڵێكی كڕی پاشان لەپێش هاتنی كاتی قوربانیكردنی ئاژەڵەكە لەناوچوو ئەوا هیچی ناكەوێتە سەر، مەگەر لەبارێكدا نەبێت كە ئاژەڵەكە كرابێتە نەزر و بەهۆی كەسی نەزركەرەوە بە ئازاردانی یان كەمتەرخەمیكردن لە پاراستنی لەناوچووبێت، ئەوا لەو حاڵەتەدا پێویستە كەسی قوربانیكەر ئاژڵێكی هاوشێوەی بكڕێ و بیكاتە قوربانیی.
ب- بەڵام ئەگەر هاتوو قوربانییەكەی لەدوای كڕینی عەیبدار بوو ئەوا هیچ نەنگییەكی تێدا نیە كە بیكاتە قوربانیی، چونكە پاساوی شەرعی هەیە.
ج- ئەگەر لەدوای دیاریكردنی ئاژەڵی قوربانییەكە ئەو ئاژەڵە بەچكەی لێبوو ئەوا بەچكەكەش لەگەڵیدا سەردەبڕدرێ.
مەسەلەی یازدەیەم: قوربانیكردن لەجیاتی كەسانیتر:
أ- قوربانیكردن لەجیاتی مردوو:
1-ئەگەر كەسێ ویستی لەجیاتی كەسێكی مردوو كە وەسیەتی كردبێت قوربانیی بكات ئەوا دروستە بۆی بكرێ با ئەو كەسە هیچ ماڵ و سامانێكیشی لێ بەجێنەمابێت، بەڵام ئەگەر ماڵ و سامانی لێ بەجێمابێت و وەسیەتی قوربانیی كردبێ ئەوا بە كۆدەنگی زانایان دەبێت لە سێیەكی ئەو ماڵەی بەجێیهێشتووە ئەو وەسیەتەی جێبەجێ بكرێ.
2-بەڵام ئەگەر وەسیەتی نەكردبێت قوربانیی بۆ بكرێ ئەوا زۆرینەی زانایان رێگایانداوە قوربانیی بۆ بكرێ، بەتایبەتی بۆ باوك و دایك، هەروا دروستە قوربانیی بكات بۆ خزمان یان مردووە خۆشەویستەكانی خۆی ئەمەش رای بەهێز و سەلمێنراوی لەسەرە، بەڵام بۆ خێركردنی تر لەجیاتی خزمان ئەوە بە كۆدەنگی زانایان كارێكی دروستە.
ب- قوربانیكردن بۆ زیندوو:
1- دروستە قوربانیی بۆ كەسێكی زیندووی پەككەوتە و بۆ باوك و دایك و بۆ ماڵ و خێزان بكرێ -هەروەك لەپێشەوە ئاماژەمان پێكردووە-، هەروەها هەندێ لە زانایان رێگایانداوە كە قوربانی بكرێ بۆ كەسانیتریش لەوانەی كە توانایان هەیە، چونكە پێغەمبەر(صلى الله عليه وسلم) قوربانیكردووە بۆ ماڵ و خێزان و بۆ ئوممەتەكەی.
2- باش وایە قوربانیكەری دەوڵەمەند هەندێ لە قوربانبییەكانی بدات بە هەژاران، یان بە غەیری ئەوان، بۆئەوەی ئەوانیش بێبەش نەبن لەو پاداشتە، بوخاری ریوایەتی كردووە كە: ((پێغەمبەر - (صلى الله عليه وسلم)- قوربانییەكانی دابەشكردووە لەنێوان هاوەڵاندا)). ئەوەش بەوە دەبێ كە دەوڵەمەند هەندێ لەو ئاژەڵانەی كە دەیەوێت بیانكاتە قوربانی بە زیندوویی بیانداتە هەژاران یان بە غەیری ئەوان تا خۆیان هەستن بە سەربڕین و دابەشكردنیان، خۆیشیان بەشێكی هەڵگرن بۆ خۆیان، ئەویتریشی دابەشبكەن بەسەر كەسانێكدا كە پێویستییان بەو گۆشتەیە، بەمشێوەیە ئەوانیش بەشدار دەبن لە بەرپاكردنی سروتەكانی خوای گەورە.
مەسەلەی دوازدەیەم: ئەو ئاژەڵانەی كە بۆ قوربانیكردن دەگونجێن و تەمەنیان:
1- زۆرینەی زانایان لەسەر ئەو رایەن كە قوربانیكردن تەنها لەم ئاژەڵانەدا دەكرێ ئەوانیش بریتین لە: وشتر، رەشەوڵاغ (گا و مانگا)، مەڕ و بزن.
هەندێ لە زانایانیش كە یەكێكیان حەسەنی كوڕی صاڵحە رایان وایە كە دەكرێ مانگای كێوی بكرێتە قوربانی بۆ حەوت كەس، ئاسكیش بۆ یەك كەس.
2- بۆ تەمەنیشیان دەبێت مەڕ تەمەنی لە شەش مانگ كەمتر نەبێت واتە: كاوڕ بێت، دەبێت چتیر كە مێینەی بزنە تەمەنی ساڵێكی تەواو كردبێت و پێینابێتە ساڵی دووەمەوە، دەبێت رەشەوڵاغیش تەمەنی دوو ساڵی تەواو كردبێت و چووبێتە ساڵی سێیەمەوە، وشتریش پێنج ساڵی تەواو كردبێ و چووبێتە ساڵی شەشەمەوە.
مەسەلەی سیازدەیەم: سوننەت و ئادابەكانی قوربانیكردن:
1- بۆ مەسەلەی ئاژەڵی قوربانیی پێویستە چاكترین و قەڵەوترین و باشترین و شاخدار هەڵبژێردرێ، زانایان رایان جیاوازە لەوەی كە ئایا مەڕ لە حەوتیەكی وشتر و رەشەوڵاغ باشترە؟ رای بەهێز ئەوەیە كە بەران باشترە لە حەوتیەك، چونكە پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم)قوربانی بە بەران كردووە -هەروەك لەپێشەوە باسكراوە-، دەبێت ئادابی سەربڕینی شەرعیش پەیڕەو بكات.
2- یەكێك لە سوننەتەكانی قوربانیكردن ئەوەیە دەبێت قوربانیكەر (پیاو بێت یان ئافرەت) دوای ئەوە كە نیەتی هێنا قوربانی بكات ئیتر نابێت لە دە رۆژی یەكەمی مانگی زیلحیجەدا مووی بتاشێ، نابێت نینۆكی بكات تا قوربانییەكەی دەكات، ئیبن قودامە دەڵێ: (هەركەس نیەتی هێنا كە قوربانی بكات و كەوتە دە رۆژی یەكەمی مانگەوە ئیتر نابێت موو لە سەر و پێستی بكاتەوە).
3-باش وایە قوربانیكەر قوربانییەكەی دابەشبكات بۆ سێ بەش: سێیەكێكی بۆ خۆی و ماڵ و خێزانەكەی، سێیەكێكی بكاتە دیاری بۆ هەركەس كە خۆی بیەوێ لە دراوسێیان و هاوڕێیان با ئەوانەش كەسانی دەوڵەمەندبن، سێیەكێكیشی ببەخشێتەوە بەسەر هەژاراندا.
4- یەكێكیتریش لە ئادابەكانی سەربڕین ئەوەیە ئەگەر لە توانایدا بوو خۆی هەستێ بە سەربڕینی، ئەمەش واجب نیەو ئەنجامنەدانی نابێتە مایەی كەمكردنەوەی پاداشت، با لە كاتی سەربڕیندا بڵێ: (بسم الله، والله أكبر، ئەمە هی زاتی تۆیە، بۆ زاتی تۆیە، خوایە لێم قوبوڵ بكە، یان لە فڵانەكەسی قوبوڵ بكە) یان بڵێ: (خودایە ئەمە لەباتی خۆم و لەباتی ئەندامانی خێزانەكەمە).
5- بە مەرج ناگیرێ كەسی بریكار لە كاتی سەربڕیندا ناوی كەسی بریكاردەری قوربانیكەر بهێنێ، زانایان وتوویانە: وانابینین را جیاوازی هەبێ لەوەی كە نیەت جێی خۆی دەگرێ، ئەگەر كرا ناوی ئەو كەسەش بهێنرێ كە لەباتی ئەو قوربانییەكە دەكرێ شتێكی باشە).
مەسەلەی چواردەیەم: ئەوەی كە پەیوەندە بە رێگریكردن لە قوربانیكەر لە تاشینی مووی و نینۆك كردن:
هەموو ساڵێك ئەم مەسەلەیە دەوروژێنرێ، خەڵكی سەرقاڵدەكرێن پێیەوە، پێمخۆشە لێرەدا روونیبكەمەوە كە چەند مەسەلەیەكی گرنگ هەن ئەوانیش ئەمانەن:
1- بێگومان لەسەر ئەم مەسەلەیە فەرموودیەكی راست و دروست هاتووە كە موسلیم بە سەنەدی خۆی لە ئوم سەلەمەوە (خوا لێی رازی بێت) ریوایەتیكردووە كە پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم)فەرموویەتی: ((ئەگەر دە رۆژی یەكەمی -مانگی زیلحیججە- هاتەپێش و یەكیك لە ئێوە ویستی قوربانی بكات با موو لە سەر و پێستی نەكاتەوە))، لە ریوایەتێكیشدا هاتووە كە فەرموویەتی: ((با نە موو لەخۆی بكاتەوە، نە نینۆك بكات)) ئەم فەرموودەیەش راستەو رواڵەتی فەرموودەكە وەرگیراوە كە هەندێ لە زانایان كردوویانەتە بەڵگە لەسەر قەدەغەكردنی، ئیبن قودامە وتوویەتی: (ئەمە گوتەی هەندێ لە زانایانمانە كە ئیبن مونزیر لە ئەحمەد و ئیسحاق و سەعیدی كوڕی موسەییبەوە دەیگێڕێتەوە، قازی و كۆمەڵێكیش لە زانایانمان وتوویانە: ئەو كارە كەراهیەتی -واتە كەراهیەتێكی پاكژكەرە (كراهية تنزيهية) و حەرامكراو نیە-، مالیك و شافیعی هەر ئەم قسەیە دەكەن چونكە عائیشە -خوا لێی رازی بێت- وتوویەتی: من خۆم ملوانكەی ئاژەڵی دیاریی مەككەی پێغەمبەرم (صلى الله عليه وسلم) (هدی) دەهۆنییەوە پاشان پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) بەدەستی خۆی دەیكردنەوە ملیان، پاشان دەیناردن، تا ئاژەڵەكەی سەردەبڕی هیچ شتێكی لە خۆی حەرام نەدەكرد كە خوای گەورە بۆی حەڵاڵ كردبێ..)) بوخاری و موسلیم ریوایەتیان كردووە، ئەبو حەنیفە دەڵێ: (هیچ كەراهەتێكی نیە).
كەواتە ئەم زانایانە -كە زۆرینەن- فەرموودەكەی ئوم سەلەمەیان (خوا لێی رازی بێت) والێكداوەتەوە كە مەسەلەكە كەراهیەتی پاكژكەرەوەی هەیە یان رێگاپێدراوە، چونكە رێگریكردن با لە رواڵەتیشدا لای كۆمەڵێك لە زانایان بەڵگە بێت لەسەر حەرامكردن، بەڵام ئەم گوتەیە كۆدەنگی زانایانی لەسەر نیە، بەڵگەكانیش بەهەمانشێوە بە ئاراستەی غەیری قەدەغەكردندا دەیبەن، لە گرنگترینی ئەو بەڵگانە فەرموودەكەی عائیشەیە (خوا لێی رازی بێت) كە فەرموودەیەكی راستەو بوخاری و موسلیم ریوایەتیان كردووە، ئەو فەرموودەیە كە شافیعی لەبارەیەوە وتوویەتی: (ئەو مانایە دەدات بەدەستەوە كە مرۆڤ ئەگەر نیەتی ناردنی ئاژەڵی دیاریی مەككەی (هدی) لە حەجدا هێنا ئیتر هیچ شتێكی لەوبارەیەوە لێ قەدەغە ناكرێت، ئیرادەی ناردنی ئاژەڵیش بۆ (هدی) لە حەجدا ئیرادەیەكی بەهێزترە لە ئیرادەی قوربانیكردن).
ئێمەش ئەم رایەمان لا بەهێزترە، چونكە ئەسڵ لە مەسەلەكەدا پێدانی ئەستۆپاكییە (براءة الذمة)، قەدەغەكردنیش بە بەڵگەیەكی راشكاو و دروست و راست نەبێت كە هیچ ماناگۆڕینێ هەڵنەگرێ ناسەلمێت، خوای گەورەش زاناترە.
2- ئەم راجیاوازییە تەنها لە بڕینی موو یان تاشینی، وە لە مەسەلەی نینۆككردندایە، جگە لەو دووانە ئیتر هیچ راجیاوازییەك لە شتەكانی تردا نیە كە رێگربن لە قوربانیكردنەكەی، لەوانەش سەرجێگەیی لەگەڵ هاوسەردا و هاوشێوەی دەربارەی كەسێك كە بیەوێت قوربانی بكات.
3- ئەم حوكمە لەوەی كە خۆگرتنەوە لە مووكردن سوننەتە یان واجبە، وە فەرامۆشكردنی حەرامە یان مەكروهێكی پاكژكەرەوە بێت یان رێگاپێدراو بێت تایبەتە تەنها بە كەسی قوربانیكەرەوە، ئەندامانی خێزانەكەی و ئەو كەسە كە قوربانی لەبری ئەو دەكات ناگرێتەوە، ئەمەش لە رۆژی نیەتهێنان و بڕیاردان بەوەی كە بە دڵنیایی قوربانی دەكات دەست پێدەكات.
مەسەلەی پازدەیەم: گواستنەوەی قوربانییەكان و گرتنی كۆمەڵە خێرخوازییەكان بە بریكار:
یەكێك لەو نیعمەتانەی كە پەروەردگار سوپاس بۆ خوای گەورە لە وڵاتی قەتەر بەتایبەتی، وڵاتانی كەنداو بە گشتی پێیبەخشیوین نیعمەتی ئەمن و ئاسایش و زۆری رزق و رۆزی و ماڵ و سامان و دەوڵەمەندییە، ئەمەش بەخششێكی گەورەیەو دەخوازێ لێی ببەخشرێ، ئەمە لەكاتێكدا كە گەلانی هەندێ لە وڵاتە ئیسلامییەكانی تر دەناڵێنن بەدەست برسێتییەوە، پارووە نانێكیان نیە، هەیانە دەیانبینی كە دەڵێن وا بۆ چەند مانگێكە تامی گۆشتمان نەچەشتووە، جا لەسایەی ئەم بارودۆخەدا ئەوا بڕیاردان بە گواستنەوەی قوربانیی بۆ ئەو هەژارە داماوانە لە سوریا، فەلەستین، عیراق، ئەفەریقیا و بۆرما و كشمیر و هاوشێوەیان لە وڵاتانی ئیسلامیدا دەبێتە بڕیاری بەهێز و گونجاوە لەگەڵ مەبەستەكانی شەریعەتدا، ئەم گوتەیە نەیار نیە لەگەڵ هیچ دەقێك لە دەقەكانی قورئان و سوننەتدا، پێشتر فەتوای كۆمەڵییانە دەرچووە بە گواستنەوەی زەكات كە پایەی سێیەمە و هیتریش، جگە لەوەش ئەوەی كە قوربانیكەر كەسێكیتر -وەك كۆمەڵەیەكی خێرخوازی متمانەپێكراو بكاتە بریكار- كۆدەنگی زانایانی لەسەرە- هەروەك لەمەوپاش بەتێروتەسەلی قسەی لێدەكەین-.
ئەو قسەیەش كە هەندێ لە زانا هاوچەرخەكان دەیوروژێنن گوایا بە گواستنەوەی قوربانیی ئیتر ئەم رێوڕەسمە پیرۆزە دەرناكەوێ ئەوە گوتەیەكی نەسەلمێنراوە، چونكە سوپاس بۆ خوا رێوڕەسمەكە لە هەموو وڵاتێكدا ئەنجامدەدرێ، جا ئەگەر بەوە قایل بووین كە موسڵمانان یەك ئوممەتن، یەك جەستەن، ئەوا ئەنجامدانی ئەو رێوڕەسمە لەو وڵاتەدا كە قوربانییەكەی بۆ دەگوێزرێتەوە جێبەجێ دەبێت، هەروەها نیەت و خواپەرستیی و پارێزكاریی بناغەی سەرەكین لە مەسەلەكەدا، خوای گەورە دەفەرموێ: [لَن يَنَالَ اللَّهَ لُحُومُهَا وَلَا دِمَاؤُهَا وَلَكِن يَنَالُهُ التَّقْوَى مِنكُمْ]سورة الحج(37)، بەهەمانشێوە مەبەستەكانی قوربانییەكە تێركردنی هەژار و نەدار و داماوانە، چونكە خوای گەورە دەفەرموێ: (وَأَطْعِمُوا الْبَائِسَ الْفَقِيرَ) ، پێغەمبەریش (صلى الله عليه وسلم) كاتێ خەڵكی بینیوە كە لە ناڕەحەتیدان قەدەغەی كردووە لە پاشەكەوتكردنی گۆشتی قوربانی، كاتێكیش بینیویەتی كە خەڵكی لە خۆشگوزەرانیدان رێگای پێداوە.
بەڵام باشتر وایە ئەو كەسەی توانای هەیە قوربانی بكات با تەنها یەك سەر لە وڵاتی خۆیدا بكاتە قوربانی كە بۆ دەرخستنی رێوڕەسمەكەیە. خۆیشی هەستێ بە سەربڕینی، یان ئامادەی سەربڕینی بێت، لە گۆشتەكەشی بخوات، ئینجا ئەویتری بنێرێ بۆ هەژارە داماوەكانی سوریا و فەلەستین و هاوشێوەكانیان.
یەكێك لە فیقهناسان وێنەیەكی نزیك لەو وێنەیەی باسكردووە كە لە ئەمڕۆدا روودەدات، ئەویش مامۆستا موحەممەد كوڕی سولەیمانی كوردییە كە لە پەراوێزەكەیدا لەسەر شەرحی ئیبن حەجەر باسیكردووە، مامۆستا دیمیاگی لە كتێبی إعانە الگالبین دا هێناویەتی، پرسیار لە مامۆستا بەڕەحمەت بێت كراوە كە: (داب و نەریتی خەڵكی وڵاتی جاوە وەهایە كە كەسێك دەكەنە بریكار تا ئاژەڵی حەوتم یان قوربانییان لە مەككە بۆ بكڕێ، ، لە مەككەش سەرببڕدرێ بۆی.. فەتوات بەچییە؟
لە وەڵامدا وتوویەتی: دروستە بریكار بگیرێ بۆ كڕینی ئاژەڵی قوربانیی و حەوتم، یان قوربانیكردن و سەربڕینیشی، با لە وڵاتی غەیری وڵاتی قوربانیكەر و حەوتمكەردا بێت...، پێشەوایانمان رێگایانداوە بریكار لەو كەسانە بگیرێ كە لە سەربڕینی قوربانییەكەو لە كڕینیدا قوربانیان حەڵاڵە...).
مەسەلەی شازدەیەم: قوربانیكردن بە بەرخی ئوسترالی، یان دووگ بڕدراو:
بەرخی ئوسترالی ئەگەر ئەو مەرجانەی تێدابوو كە باسمانكردن -هەروەك لە پێشەوە هاتووە- ئەوا هەروەك دروستە قوربانیی بە غەیری ئەو بكرێ ئەوا دروستە ئەویش بكرێتە قوربانیی، بەتایبەتی ئەگەر نەبوونی دووگ لەبەرئەنجامی سروشتی پێكهاتەی جەستەی خۆیەوە بێت و مرۆڤ دەستی تیایدا نەبێت، هەروەك چۆن دروستە بزن بەبێ دووگ بكرێتە قوربانی.
بەڵام ئەگەر هاتوو دووگی هەبووبێت و دواتر بڕدرابێت ئەوا ئەمەش بە گوتەی بەهێزی زانایان هەر زیانێكی نیە، چونكە ئەمە كاریگەری نیە لەسەر گۆشتەكە، هەروەها خەساندن كاریگەری نیە لەسەر گۆشت و دروستە ئەو ئاژەڵە كە گونی نیە وەك ئەوەی گونی هەیە بكرێتە قوربانی.
مەسەلەی حەڤدەیەم: تێپەڕبوونی كاتی قوربانیكردن:
ئەگەر كاتی دیاریكراوی قوربانیكردن تێپەڕی كە بریتییە لە هەر چوار رۆژی (10، 11، 12، 13) لە مانگی زیلحیججە كە لەدوای نوێژی جەژن یان كاتی تەواوبوونی نوێژی جەژنەوە دەست پێدەكات و بە خۆرئاوابوونی رۆژی چوارەم كۆتایی دێت، ئیتر كاتی قوربانیكردن تێدەپەڕێ، لەو حاڵەتەدا بۆی هەیە لەدوای چوار رۆژەی جەژن سەریببڕێ بەڵام ئەوكات دەبێتە خێر بۆی.
مەسەلەی هەژدەیەم: نرخی قوربانییەكە بە نەقدی بدرێ بە هەژاران لە جێی سەربڕینی، لەبەر پێویستی زۆریان بە پارەكە بە نەقدی زیاتر لە گۆشتەكەی.
وەڵام: ئەم كارە جێگای قوربانییەكە ناگرێ، لەبەر ئەم خاڵانەی خوارەوە:
یەكەم- سەربڕینی قوربانیی رێوڕەسمێكی گەورەیە لە رێوڕەسمە پیرۆزەكانی ئیسلام، هەبوونی و بە گەورە راگرتنی لە مەبەستەكانی شەریعەتە، خوای گەورە دەفەرموێ: [ذَلِكَ وَمَن يُعَظِّمْ شَعَائِرَ اللَّهِ فَإِنَّهَا مِن تَقْوَى الْقُلُوبِ]سورة الحج(32)، ئەوەش كردەوەی پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم)و جێنشینە راشیدەكانی و هەموو ئەوانە بووە كە بە چاكە شوێنكەوتەی ئەوان بوون، لەبەرئەوە بە هیچ جۆر ناكرێ ئەو رێوڕەسمە پشتگوێ بخرێ، نرخیش جێگای قوربانییەكە ناگرێتەوە.
دووەم- كەواتە پێدانی نرخی قوربانییەكە بە هەژاران بە نەقدی بە نیەتی قوربانیكردن، ئەوا هەروەك باسمانكرد جێگای قوربانی ناگرێتەوە.
بەڵام ئەگەر روونبوویەوە كە پێویستییان بە پارە زیاتر و زەرورتر بوو، ئەوا ئەوكات هەندێ لە خێرو خێراتیان پێدەدرێ، تەنانەت زەكاتیش خاوەنەكەی دەیەوێت چەندە بدات با بەپێی مەرجەكانی بیدات پێیان، لەم حاڵەتەشدا پاداشتی زۆر گەورە بەویستی خوای گەورە دەست ئەو كەسە دەكەوێت.
چونكە شەریعەت میزانێكی بۆ هەرشتێك داناوە، قوربانیكردنیش رێوڕەسمێكەو میزانی خۆی هەیە، خێرە گشتییەكانیش میزانی خۆیان هەیە، زەكات میزانی خۆی هەیە، ناكرێ تێكەڵ بكرێن.
سێیەم- زۆرینەی زانایان وتوویانە كە قوربانیكردن چاكترە لە خێری گشتی -لە رواڵەتدا- چونكە قوربانیكردن هەندێ لە فیقهناسان بە واجبی دەزانن، خوای گەورە دەفەرموێ: [فَصَلِّ لِرَبِّكَ وَانْحَرْ]سورة الكوثر(2).
بەشێوەیەكی گشتی پاداشت لای خوای گەورەیەو بۆ هەركەس زاتی خۆی بیەوێت بەپێی نیەت و پێویستبوون بە چەند قات پاداشتی دەداتەوە، بەڵام پێویستە رێوڕەسمەكان پیادە بكرێن، خوای گەورەش زاناترە.
مەسەلەی نۆزدەیەم: تایبەتكردنی قوربانیی بە یەك خێزان:
تایبەتكردنی قوربانیی بە ئەندامانی یەك خێزان لە حاڵەتێكدا دروستە كە خێزانەكە خێزانێكی گەورە بێت، بەڵام ئەگەر خێزانەكە بچوك بێت پێویستە كەسانیتر بەشداربن لەگەڵیاندا، بەتایبەتی لەم سەردەمەماندا كە نەداران زۆرن و ناكرێت یەك سەر قوربانی بۆ تەنها یەك خێزان بێت، ئەوانیتر هیچیان نەگاتە دەست، مەگەر لە بارێكدا نەبێت كە بەرژەوەندییەكی شەرعی متمانەپێكراو بوونی هەبێت.
مەسەلەی بیستەم: رادەستكردنی قوربانییەكە (بە زیندوویی) بە خێزانە هەژارەكان كە خۆیان هەستن بە سەربڕینی:
یەكەم- قوربانییەكە -هەروەك لەپێشەوە باسكراوە- پێویستی بە نیەتهێنان هەیە، هەروەها لە كاتی خۆیدا سەرببڕدرێ كە لەدوای نوێژی جەژنی قوربانەوە رۆژی دەی زیلحیججە دەست پێدەكات و تا خۆرئاوابوونی رۆژی سیازدەی مانگی زیلحیججە بەردەوامە.
دووەم- جا بۆئەوەی قوربانییەكە لەم حاڵەتەدا راست و دروست بێت، ئەوا دەكرێ یەكێك لەم دوو رێگاچارەیە پەیڕەو بكرێن:
رێگاچارەی یەكەم: كەسی قوربانیكەر خۆی هەستێ بە سەربڕینی قوربانییەكەی لەو كاتەدا كە باسمان كردووە، پاشان رادەستی خێزانێكی گەورەی بكات.
رێگاچارەی دووەم: قوربانییەكە بە زیندوویی بدات بە سەرۆكی خێزانەكە و بیكاتە بریكاری خۆی بە سەربڕینی قوربانییەكە لەماوەی سەربڕینی قوربانیی دا (واتە دوای نوێژی جەژن تا رۆژی چوارەم) لەباتی قوربانیكەرەكە، ئینجا هەستێ بە وەرگرتنی چواریەكی بۆ خۆی، یان سێیەكی، ئەویتریشی بدات بەوانەی كە شایستەن.
مەسەلەی بیست و یەكەم: نرخی قوربانییەكە بە پارەی نەقد بدرێ بە كۆمەڵەیەكی خێرخوازیی متمانەپێكراو.
یەكەم- پێشتر روونمانكردەوە كە پێدانی نرخی قوربانییەكە بە پارەی نەقد لەجیاتی سەربڕینی ئەوا ئەو كارە جێگای قوربانییەكە ناگرێت، چونكە ئەو رێوڕەسمە پیرۆزەی تێدا دەستەبەر نابێت كە سەربڕینی قوربانیی بۆ مەبەستی بە گەورە راگرتنی خوای گەورەو تێركردنی نەدارانە، لەبەرئەوە وتمان: نابێت لەجیاتی قوربانییەكە پارەی نرخەكەی بدرێ.
دووەم- هەروەها لەپێشەوە روونمانكردەوە ئەو كەسەی كە نیەتی قوربانیكردنەكەی هێناوە باشتر وایە خۆی هەستێ بە سەربڕینی قوربانییەكەی، یان ئامادەی سەربڕینی بێت، بەڵام ئەگەر هاتوو ئەوە ئاسان نەبوو بەتایبەتی ئەگەر هاتوو سەربڕینی قوربانییەكە لە دەرەوەی وڵاتی قوربانیكەر بوو، كە ئەوەش بە مەبەستی گەیشتنیەتی بە دەستی ژمارەیەكی زۆر لە نەداران.
سێیەم- ئەگەر كەسەكە نیەتی قوربانیكردنی بە مەڕ یان كاوڕ یان بزن یان رەشەوڵاغ یان وشترێك هێناو نرخی قوربانییەكەی بە پارە دایە دەست یەكێك لە كۆمەڵە خێرخوازییە باوەڕپێكراوەكان، وەك كۆمەڵەی قەتەری خێرخوازیی لە وڵاتی قەتەر، یان رابیتەی ئیسلامی خێرخوازی لە عیراق، ئەوا بەو كارەی ئەو كۆمەڵە خێرخوازییە دەكاتە بریكاری خۆی بۆ هەستان بە كڕینی قوربانییەكەی، پاشان سەربڕینی لەجیاتی كەسی قوربانیكەر، وە دابەشكردنی، برایانمان لە كۆمەڵە خێرخوازییە ئیسلامییەكان ئەمە دەزانن و لە كاتی سەربڕیندا دەڵێن ئێمە بە وەكالەت لەجیاتی خاوەنانی قوربانییەكان ئەم كارە دەكەین.
چوارەم- بەڵگەش لەسەر رەوایی و دروستی بریكارگرتن بەشێوەیەكی گشتی ئەوەیە كە گرێبەستی بریكارگرتن كۆدەنگی زانایانی لەسەرە، بەڵگەی تایبەتیش بریتییە لەم فەرموودەیە كە موسلیم بە سەندی خۆی لە جابرەوە (خوا لێی رازی بێت) دەیگێرێتەوە كە وتوویەتی: ((پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) لە حەجی ماڵئاواییدا شەست و سێ وشتری سەربڕی، فەرمانیشی بە عەلی -خوا لێی رازی بێت- كرد كە ئەوانیتر سەرببڕێ كە سی و حەوت وشتر بوون)).
هەروەها ئەو فەرموودەیە كە ئەبو داود بە سەنەدی راست و دروست لە عوروەی باریقییەوە ریوایەتیكردووە كە وتوویەتی: ((پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم)دینارێكی پێداوە تا قوربانییەك، یان مەڕێكی پێبكڕێ، ئەویش دوو مەڕی پێكڕیوە، یەكێكیانی فرۆشتووە بە یەك دینار، ئینجا مەڕێك و دینارێكی هێناوەتەوە بۆ خزمەتی، پێغەمبەریش-صلی الله علیە وسلم- دۆعای فەڕو بەرەكەتی بۆ كردووە لە كڕین و فرۆشتنیدا، لەوە بەدواوە ئەگەر عوروە خۆڵیشی بكڕیایە ئەوا هەر قازانجی دەكرد تیایدا))، ئەم فەرموودەیە بە راشكاوی ئاماژە دەدات بە دروستی بریكارگرتن لە قوربانیكردندا.
حافز ئیبن حەجەریش لە كتێبی (بلوغ المرام) دا بەشێكی تایبەت كردووە بە دروستی بریكارگرتن لە سەربڕینی دیاریی مەككە (هدی) و لە قوربانیدا، لێرەدا پشتی بەستووە بە فەرموودە پێشووەكەی جابر كە بەڵگەیە لەسەر بریكارگرتن لە سەربڕین و دابەشكردندا.
فیقهناسانی پێشین بەهەمانشێوە قسەیان لەمبارەیەوە كردووە، پێشەوا نەوەوی وتوویەتی: (ئەگەر كەسێكی خستە جێگای خۆی ئەوا دروستەو رای جیاوازیی لەسەر نیە)، زەڕكەشی لە پرسی بریكارگرتن بۆ قوربانیكردن وتوویەتی: (دروستە كەسێك بكاتە بریكاری خۆی بۆی سەرببڕێ، نیەتی ئەوی لێبێنێ).
كەواتە بریكار لێرەدا وەك قوربانیكەری بریكاردەر وایەو بۆی نیە پێستەی قوربانییەكە یان هەر شتێكی هاوشێوەی بە نیەتی كرێ یان هەرشتێكیتر وەربگرێ، بەڵام مافی هەیە پشكی خۆی لە گۆشتەكە وەك كەسانیتری شایستە وەربگرێ.
ئێمەش بەردەوام رێنمایی بە كۆمەڵە خێرخوازییەكان دەدەین كە پابەندبن بە مەرجەكان و دیسپلینە شەرعییە تایبەتەكان بە بریكار، كە دەبێت كڕینی قوربانییەكە بە شێوەی شەرعی بێت، هەروەها پابەندبن بە مەرجەكانییەوە، بە كاتی سەربڕینی، بە نیەتهێنان بە ناوی خاوەنەكانیانەوە، بە بەش بەشكردنی گۆشتی قوربانییەكان بە تەواوی و دابەشكردنیان بەسەر هەژاران و نەداراندا، بەم كارەشیان ئەوا ئەو ئەركە شەرعییەی دەكەوێتە ئەستۆیان جێبەجێیان كردووە.
ئەمانە ئەو مەسەلە گرنگانە بوون كە ویستم روونیانبكەمەوە، مەبەستیشم لەمەدا خستنەڕووی فراوانی سنوری شەرعە، هەروەها گرنگێتی مەبەستەكانی شەریعەتە و زەرورەتی پێشكەشكردنیانە لە رووی رواڵەت و دەقەوە، بەهەمانشێوە ئەوپەڕی گرنگیدانە بە مەسەلە گشتییەكان لەگەڵ رەچاوكردنی لق و هۆكارەكان، بەڵام بەهەندگرتنی قورسایی هەریەكەیان بەتەواوەتی (هەریەكەو مافی خۆیی بدەنێ).
ئاواتەخوازم تەواوی ئوممەتی ئیسلامی هەموو ساڵێك لە خێرو خۆشیدا بێت.
كۆتا نزاو پاڕانەوەمان سوپاس و ستایش تەنها بۆ پەروەردگاری جیهانیانە
وصلي الله علي سيدنا محمد وعلي يَ‌له وصحبة وسلم
هه‌واڵی گرنگ
