ئەفگان وەکی نەتەوە ژ رەگەزێ ئارینە،ئانکو دگەل فارس وکورد وتاجیکان برانە،وەلاتێ ئەفگانستانێ دکەڤیت ئاسیا ناڤەراست وسنوردارە لگەل لگەل (6)وەلاتان ئیران روسیا وچین خودان چەکێ ناڤوکینە وهەر سێ هەڤرک ودوژمندارێن ئەمریکانە،

وهەروەسا (3)وەلاتێن دیتر تاچکستان وئوزباکستان وتورکومانستان،وئەڤ وەلاتە دهاتە هژمارتن خالا پەیوەندیکرنێ لسەر رێکا ئارمیشی یا کەڤنار وکاروانێن مشەختبوونێ لسەردەمێ بوری،

خەلکێ ئەفگانستانێ ژ چەند نەتەوان پێک دهێن(پشتون،تاجیک،هەزارە،بەلوش،تورکمان،ئوزبەک،وهندەکێن دیتر) پتریا خەلکێ مسلمانن وسونە مەزهەبن وهندەک شیعە مەزهەب ژی هەنە،وهەر ژ کەڤندا جهێ گەلەک نەتەوا ومللەتان بوویە لسەردەمێن کەڤن ونوی وئەڤ دەڤەرە هەر بوویە جهێ تەماعی وئارمانجا داگیرکەران ژ سەردەمێ ئەغریقیان لژێر دەستهەلاتا ئەسکەندەرێ مەزن وفتوحاتێن ئیسلامێ وحکومرانیا مەگولان ووو .،

دیرووکا سیاسیا نوی یا ئەڤگانستانێ ل چەرخێ(18) دەستپێکر دەمێ هوزێن پشتون خویا بووین وئەحمەد شاە درانی لسالا 1709 ز حکومرانیا لدەڤەرا قەندەهار کری ومیرگەهەک پێکئینای وبەردەوام بوون هەتا سالا 1747 ز،ئەڤ میرگەهە دبیت دەیکا شەرعی ورەوا بو دامەزراندنا ئەفگانستانا نوی ولسالا 1776 ز پایتەختێ وەلاتی ژ قەندەهار هاتە گهورین بو باژێرێ کابول،ئەفگانستانی جهەکێ ئیستراتیجی هەیە روژهەلات وروژئاڤا وباکور وناڤەراستا ئاسیا پێکڤە گرێددەت، ئەفگانستان دهێتە نیاسین ب گورستانا داگیرکەران،بریتانیا وئێکەتیا سوڤیێت وئەمریکا ئەفگانستان داگیرکرن بەلێ هەمی ب رەڤا خوەرا نەگەهشتن ،

ئەفگانستان وەلاتەکێ کێم پترول(زێرێ رەش) تێدا هەیە وسامانێن سروشتی وەکی کومر وسفر وئاسنێ خام ویورانیوم وهەروەسا هندەک کەرستێن کێم وپری بها ونەرخ وەکی کرومیت وزەنک وباریت ورساس وکبریت ورخام وبەرێن پری بها وغازا سروشتی ژی هەیە ؟وەلاتێ ئەفگانستانێ سنوردارە،ژلایێ ئیداریڤە ئەفگانستان ژ(34)ویلایەتان پێک دهێت وژمارا خەلکێ نێزیکی(40) ملیون کەسانن، گرنگیا ئەفگانستانێ بو روژئاڤا ب گشتی وئەمریکا ب تایبەت دزفریت بو جهێ ستراتیجی وسنورێ وێ دگەل(3) وەلاتێن خودان بومبا ناڤوکی ل کیشوەرێ ئاسیا . چەند وێستگەهێن گرنگ یێن دیرووکا ئەفگانستانێ ژ سالا 1838 ز تا سالا 1842 ز بریتانیا ئەفگانستان داگیرکر وشاهەک بناڤێ شوجاه کرە شاهێ وان،ولسالا 1842 ز شاه هاتە تیرورکرن وهزێن بریتانیا وهندی تووشی کوشتارگەهەکێ بوون دەمێ ژ کابول دەرکەڤتین . ژ سالا 1878 ز تا سالا 1880 ز پەیدابوونا شەرێ بریتانیا وئەفگانستانێ یێ دووێ،وپەیمانەک لسەر ئەفگانستانێ هاتە سەپاندن بریتانیا دێ زالگەهیێ لسەر کاروبارێن ئەفگانستانێ یێن دەرڤە کەت .

میر ئامان اللە خان سەربەخویا ئەفگانستانێ ژ بن دەستهەلاتا بریتانیا لسالا 1919 ز راگەهاند . ژ سالا 1926 ز تا سالا 1929 ز ئامان اللە خان هەول وبزاڤکرن چەندین چاکسازیێن کومەلایەتی جێبەجێ بکەت وپەیرەو بکەت بەلێ ئەڤان هەولان شکست ئینات وئامان اللە خان رەڤی ژ کابول . موحەمەد زاهر شاه دبیت شاهێ ئەفگانستانێ لسالا 1933 ز ودشێت سیستەمێ شاهاتیێ بو چەندین سالان ب پارێزیت . سەردار موحەمەد داود لسالا 1953 ز دبیت سەروکێ حکومەتێ وداخازا هاریکاریێ ژ ئێکەتیا سوڤیێت یا وی دەمی دکەت دبیاڤێ ئابوری ولەشکەریدا،وبەرنامێ خوە یێ چاکسازیا کومەلایەتی جێبەجێ کر ودناڤ بەرنامێ ویدا هەبوو بەندەک ژبو قەدەغەکرنا ب زوری ودهاتە نیاسین ب(بالبورده)ئانکو نابیت ئافرەت بهێتە راپێچانکرن ب زوری ولسالا 1963 ز سەردار موحەمەد داود هاتە نەچارکرن دەست ژکاری بکێشت .

لسالا 1964 ز ل ئەفگانستانێ کار ب سیستەمێ مەلەکیا دستوری کر،بەلێ ئەڤ چەندە بو جهێ ژێکڤەبوونەکا سیاسی وهەڤرکی لسەر دەستهەلاتێ . شاه موحمەد زاهر(40)سالان حکومرانی ل ئەفگانستانێ کر ولسالا 1973 ز هاتە دەرئێخستن،موحەمەد داود زالگەهیێ لسەر دەستهەلاتێ دکەت برێکا کودەتایەکا لەشکەری وکومارا ئەفگانستانێ راگەهاند لسالا 1973 ز وموحەمەد داود بزاڤان دکەی ناکوکیان وهەڤرکیان دژوارتر وتیژتر بکەت دناڤبەرا ئێکەتیا سوڤیێت وهێزا روژئاڤا .

لسالا 1978 ز ژەنەرال موحەمەد داود هاتە لادان وکوشتن برێکا کودەتایەکا لەشکەری ب پشتەڤانیا ئێکەتیا سوڤیێت یا بەرێ،پارتا گەلێ دیموکرات دەستهەلات گرت،بەلێ تووشی هەڤرکی وشەرێن ناڤخوی بوون،وپشتەڤانیا بزاڤێن(المجاهدین)هاتەکرن ژلایێ ئەمریکاڤە . لسالا 1979 ز ئێکەتیا سوڤیێتا بەرێ هێرش کرە سەر ئەفگانستانێ وداگیرکەر ژبو پشتەڤانیا حکومەتا کابول یا سوسیالیستی وئەڤێ داگیرکرنێ(10)سالان ڤەکێشا وپتر ژ ملیونەک ئەفگانیان هاتن کوشتن .. لسالا 1980 ز بابراك كارمال شیا کونترولا دەستهەلاتێ بگریت ب پشتەڤانی وهاریکاریا هێزێن سوڤیێتی،بەلێ هێز وبزاڤێن بەرهنگار زێدەتر بوون ژلایێ بزاڤێن(المجاهدین)وپشتەڤانیا وان هاتەکرن ب چەکی ودراڤی ژلایێ ویلایەتێن ئێکگرتی وپاکستانێ وسعودیێ وئیرانێ وچینێ .

لسالا 1989 ز هێزێن ئێکەتیا سوڤیێت نەچاربوون هەمی هێزێن خوە ژ ئەفگانستانێ ڤەکێشن ودەلیڤە بو بزاڤێن(المجاهدین) دروست بوو،ئەوین پشتەڤانیا وان دهاتەکرن ژلایێ ویلایەتێن ئێکگرتی وپاکستانێ وهندەک وەلاتێن عەرەبی،وحکومەتا نەجیب اللە یا دویڤەلانکا موسکو هاتە روخاندن ودەستپێکا شەرێ ناڤخویی یێ وێرانکەر سەرهلد . لسالا 1996 ز تەڤگەرا تالیبان زالگەهی لسەر پایتەختی کر وشێوەکێ حکومرانیا توندرەو پەیرەوکر ولسەر خەلکی سەپاندن . پشتی رویدانێن 11 سیپتەمبەرێ لسالا 2001 ز ویلایەتێن ئێکگرتی هێرشا لەشکەری بو سەر ئەفگانستانێ ئەنجامدا وتەڤگەرا تالیبان ژ دەستهەلاتێ هاتە لادان وحامد کەرزای دبیت سەروکێ حکومەتەکا ئێکگرتی یا بەروەخت ودەمکی .

لسالا 2002 ز قولپا باکورێ ئەتلەسی سەرپەرشتیا بەرپرساتیا سەپاندنا ئاسائیش وتەناهیا ئەفگانستانێ هەلگرت . لسالا 2004 ز کومبوونا(لویا جرگا) یا هوزێن ئەفگانستانێ متمانە دایە دەستورەکێ نوی بو وەلاتێ وحامد کەرزای هەلبژارت وەکی سەروکێ وەلاتی . لسالا 2014 ز ئەشرەف غەنی هاتە هەلبژارتن وەکی سەروکێ وەلاتی وقولپا باکورێ ئەتلەسی دوماهیکا کارێن خوە یێن لەشکەری ل ئەفگانستانێ راگەهاندن وئەرکێ پاراستنێ وئاسائیشێ ئێخستە دەستێن هێزێن ئەفگانستانێ .

لسالا 2015 ز سەروکێ ئەمریکی باراک ئوباما راگەهاند وەلاتێ وی دێ ڤەکێشانا هیزێن خوە ژ ئەفگانستانێ پاش ئێخت لدویڤ داخازا سەروکێ ئەفگانستانێ ئەشرف غەنی . نوینەرێن تەڤگەرا تالیبان وبەرپرسێن ئەفگانستانێ دانوستاندنێن ئاشتیێ یێن نە فەرمی ل وەلاتێ قەتەر ئەنجامدان،وئەڤ چەندە بەردەام وتەڤگەرا تالیبان یا رژد بوو شەری نە راوەستینت هەتا هەمی هیزێن داگیرکەر ژ ئەفگانستانێ بارکەن . لسالا 2016 ز تەڤگەرا تالیبان دانپێدانکر ب مرنا سەرکردێ خوە مەلا عومەری ودەستنیشانکرنا مەلا ئەختەر مەنسور ل جهێ وی ودهەمان سالدا مەلا مەنسور هاتە کوشتن برێکا فروکەکا بێ فروکەڤان ل هەرێما بەلۆچستان ل پاکستانێ .

لسالا 2017 ز سەروکی ئەمریکی دونالد ترامبی گوت ئەو هندەک هیزێن زێدەتر ڤرێکەت ئەفگانستانێ ژبو شەرکرنێ دژی تەڤگەرا تالیبان . لسالا 2020 ز ویلایەتێن ئێکگرتی وتەڤگەرا تالیبان پەیمانا ئاشتیێ مورکر ل دەوحا پایتەخت ل وەلاتێ قەتەر،لدویڤ پەیمانێ دڤێت هێزێن ئەمریکی وهیزێن قولپا باکورێ ئەتلەسی ژ ئەفگانستانێ بهێنە ڤەکێشان لرێکەفتی 1/5/2021 ز .

ل هەیڤا نیسانێ لسالا 2021 ز سەروکێ ئەمریکی جو بایدن بریاردا دێ هەمی هێزێن خوە ژ ئەفگانستانێ ڤەکێشیت ودێ 11 سیپتەمبەرێ وەکی ژڤانەکێ سومبولی دیارکەت ژبو تەمامکرنا ڤەکێشانێ،بیرهاتنا هێرشێن دژی ئەمریکا لسالا 2001 ز . روژ بو روژێ تەڤگەرا تالیبان زالگەهیا خوە بەرفرهەکر لسەر باراپتریا ئاخا ئەفگانستانێ ولرێکەفتی 15/8/2021 ز تالیبان کابولا پایتەخت کونترولکر وسەروکێ وەلاتی ئەشرەف غەنی رەڤی بەرەڤ میرگەهێن ئێکگرتیێن عەرەبی چوو .