لە یادی ١٢٦ ساڵەی دەرچوونیدا

----------------------------------------

ئایا ڕۆژنامەی (کوردستان)

سەر بە کۆمەڵەی (ئیتیحادو تەرەقی) بووە ؟ .

-------------------------------------

• حامد محەمەد عەلی

ئیتیحاد و تەرەقی کۆمەڵەیەکی نهێنی بوو لە ساڵی ١٨٨٩ بەڕای هەندێک نوسەر لەلایەن (بارۆخ لۆی) جولەکە لە شاری (سالۆنێک) ی تورکیا بەمەبەستی کارکردن بۆ ڕوخاندنی دەوڵەتی عوسمانی ولادانی سوڵتان عبدالحمید دامەزرا .

هەندێ سەرچاوەش دەڵێن هەرلەوساڵەدا لەلایەن چەند کەسێکەوە دامەزراوە ،کەجولەکەو کوردو تورکی نەتەوەپەرستیشی تیابووە،لەوانە (عبدالله جودت ی کورد و ابراهیم تیمۆو محمد رشید و اسحاق سکۆتی) .

لە ساڵی ١٨٩٦ ئیتیحادو تەرەقی کودەتای یەکەمیان لەسەر( سوڵتان عەبدولحەمید ) کەشف بوو ، ئیتر ئەوانە هەڵهاتن بۆدەرەوەی تورکیاو دواتر لەفەرەنسا گۆڤاری(المشورة) و لەمیسریش پێش ڕۆژنامەی (کوردستان) گۆڤاری یان ڕۆژنامەی (المیزان) یان دەرکردوە .

ئەمانە هەموو وەک ئامرازێک بۆ دژایەتی کردنی سوڵتان عبدالحمید و خەلافەی عوسمانی بووە ..

هەروەکو پێشتر لە وتارێکدا لەڕۆژنامەی (هاووڵاتی) نووسیومە ، بەخوێندنەوەی ناوەڕۆکی ڕۆژنامەی (کوردستان - ١٨٩٨ز) بۆمان دەردەکەوێ کە ئەم ڕۆژنامەیە بەدوو قۆناغدا گوزەری کردوە .

لەقۆناغی یەکەمیدا لەسەردەمی (میقداد مەدحەت بەدرخان ١٨٥٨-١٩١٥) ی دامەزرێنەریدا ، کە تەنها (5ژمارە)ی لەقاهیرە لێ دەرچووە ،جیاوازبوو

لە قۆناغی دووەمی ڕۆژنامەکە ، کەسەردەمی بەڕێوەبردنی (عبدالرحمن بدرخان) ی برای مقدادە..

لەم سەردەمەدا ناوەڕۆک و ئاراستەی ڕۆژنامەکە دەگۆڕێ ، مقداد مەدحەت بەدرخان وەک کەسێکی موسڵمانی شارەزا لەقورئان و فەرمودەو مێژوو وکەلتوری ئیسلامی و گەلەکەی ، گرنگیی بەلایەنی ئاینی ئیسلام و هێنانەوەی بەڵگە قورئانی و فەرمودەییەکان و ڕێنماییەکانیان دەدا ، بۆهۆشیارکردنەوەی گەلەکەی و هاندانیان کە بایەخ بە زانست وخوێندن و پێشکەوتن بدەن وخزمەتی ژیانی گەلەکەیانی پێبکەن، بەڵام لەقۆناغی دووەمی (کوردستان) دا لەسەردەمی (عەبدولڕەحمان بەدرخان) دا وردە وردە ئەو گرنگیە بە ئاینی ئیسلام و بڵاوکردنەوەی ئایەتی قورئان و فەرمودە ،لە ڕۆژنامەکەدا کەم دەبێتەوە و بگرە نامێنێ .

لەهەمانکاتدا دژایەتیی ڕۆژنامەکە بۆ سوڵتان عبدالحمید و دەسەڵاتی عوسمانی تۆخ دەبێتەوە.

(میقدادمەدحەت) بەو شێوە دژایەتی سوڵتانی نەدەکردو لەنوسینەکانیدا زمانی نەرمی گفتوگۆی بەکار دەهێناو پەیامەکانی وەکو سکاڵاو داواکاریی پێشکەش دەکرد ، نەک هێرشی توند بکاتە سەرسوڵتان و خەلافەت ، چونکە لەلایەک میقداد هەم کەسێک بوو سۆزی ئاینی ڕێگەی پێ نەدەدا بەو شێوازە گوتارەکانی بنوسێتەوە ، هەمیش دیارە هێشتا ئومێدی گەڕانەوەی بۆ ئەستەمبوڵ زۆربووە..

لەڕوانگەی هەڵسەنگاندن و شیکردنەوەی ناوەڕۆک و پەیامەکانی (٥ ژمارەکەی) کوردستان لەسەردەمی میقداد مەدحەت بەدرخان دا ، دەتوانین بڵێین میقداد هەڵگری بیرێکی ئیسلامی - نەتەوەیی بووە ، واتە ئاین و نەتەوەی لەیەک گرێداوە ، بۆیە بەدەقی ئاینی ئیسلامی داکۆکی لەمافەکانی گەلەکەی کردوەو بەناوی نەتەوەکەیەوە دژایەتی ئاینی نەکردوە.

ئەوەبوو دواتر میقدادمەدحەت پاش دەرکردنی ژمارە 5ی کوردستان، ئیتر گەڕایەوەبۆ ئەستەمبوڵ و ڕۆژنامەکەو میسری بەجێ هێشت و درێژەی بەخەبانی سیاسی و ڕۆشنبیریی خۆی لەئەستەمبوڵ داو ماوەیەکیش خۆی و ژمارەیەک لەبنەماڵەکەی دوورخرانەوە بۆ (تەرابلوسی ڕۆژئاوا) ،بەڵام لەپاش کودەتای ١٩٠٨ بۆ سەر سوڵتان عەبدولحەمیدو هاتنی (اتحادو ترقی ) بۆ دەسەڵات ، گەڕێنرانەوە بۆ ئەستەمبوڵ و ئیتر لەوێ مایەوە تاکو لە ١٩١٥ کۆچی دوایی کرد.

هەموو ئەوەی باس دەکرێ ،کە هەریەکە لە(تورکی قەومی و ئینگلیزو ئەرمەنەکان) - بێگومان هەریەکە بۆمەرامی خۆیان و لێدانی سوڵتان عبدالحمید - ڕۆڵیان هەبووە لە دەرچواندن و هاوکاری و ئاراستەی (ڕۆژنامەی کوردستان ) ، جێی سەرنجەو واریدو مەعقولیشە . بەتایبەتی جولەکەکان کەزۆر ڕقیان لەسوڵتان عبدالحمید بوو، چونکە ئامادە نەبوو لەبەرامبەر هیچ نرخ و بەخششێکدا، دەس لە خاکی (فەلەستین) هەڵگرێ بۆیان . هەربۆیە کۆمەڵەی (ئیتحادو تەرەقی)شیان دامەزراند، بۆ لێدانی سوڵتان عبدالحمیدو لاوازکردن و ڕوخاندنی خەلافەتەکەی . ئەوەبوو دوای چەند هەوڵ و پیلان لە ١٩٠٩ سوڵتانیان لاداو گۆشەگیریان کردو خۆیان دەسەڵاتیان گرتە دەست .

لەکۆتاییدا دەمەوێ جەخت بکەمەوە ،کە خستنە ڕووی ئەم زانیاری و بۆچوونانە ، ئەگەرچی پێویست و گرنگن بۆ توێژەران و نوسەرانی مێژووی کورد بەگشتی و مێژووی ڕۆژنامەنووسیی کوردی بەتایبەتی ، بەڵام مانای کەمکردنەوەی بایەخ و ڕۆڵی ڕۆژنامەی

( کوردستان) ی دایک نیە ،لەمێژوی گەلەکەماندا وەک یەکەمین ڕۆژنامەی کوردی لەکۆتایی سەدەی نۆزدەهەمدا ( ٢٢ ی نیسانی ١٨٩٨)، کەهەر دەرچونەکەی خۆی مژدە یەکی گەورە بوو بۆ ڕۆشنبیران و خوێنەران و سیاسیە کانی کورد ، کەبڵێن ئێمەش لەم ناوچەیە شان بەشانی تورک و عەرەب و فارس بوونمان هەیە و خاوەنی تایبەتمەندیی نەتەوەیی وکەلتوری خۆمان و نیشتمانی خۆمانین .

(کوردستان) وەک دەنگێکی نەتەوەیی زوڵاڵ بەزمانی شیرینی کوردی، شێوەزاری کرمانجی بۆتانی ، ئەو پەیامەی هەڵگرتبوو، بۆیە لێرەدا مەبەست کەمکردنەوەی بەهای مێژوویی و سیاسی و کەلتوری ڕۆژنامەکە نیە ، بەڵکو بۆ زیاتر هاندانی توێژەرانە بۆ ئەوەی زیاتر بەدواداچون و لێکۆڵینەوە لەسەر زەمینەی دەرچونی کوردستان و تایبەتمەندییەکانی هەردوو قۆناغی دەرچوونی بکەن.

-------------------------

سەرچاوەکان /

- جمعية الاتحاد والترقي ودورها في اسقاط الخلافة الاسلامية العثمانية / جامعة محمد بوضياف الجزائرية.

- کوردستان.. یەکەمین ڕۆژنامەی کوردی - د.کەمال فوئاد - چاپی یەکەم - بەغدا ١٩٧٢ و چاپی سێیەم تاران ٢٠٠٦ .

- (كردستان ) علامة بارزة في تاريخ الصحافة الكوردية - حامدمحمد علي / وتارێک لە ژمارەی ڕۆژی ٢٢ی نیسانی ١٩٨٥ى ڕۆژنامەی العراق لاپەڕەی / ثقافة كوردية بڵاوکراوەتەوە .

- وتارێکی نوسەر لەسەر ڕۆژنامەی (کوردستان) لەیادی ١٢٤ ساڵەی دەرچونیدا - هەفتەنامەی هاووڵاتی ٢٠٢٢.

- زانیاریی زیاتری کەڵەکە بووی نوسەر لەسەر بابەتەکە .