ڕوانگه‌یه‌كی شه‌رعی بۆ: ده‌نگدان و پرۆسه‌ی هه‌ڵبژاردن
هەڵبژاردن وەك وشە و زاراوە تازە نییەو لەڕووی زمانەوانییەوە بژاردەی نێوان چەند شتێكە لەلایەن مرۆڤەوە بەپێی عەقڵ و لۆژیك و بەرژەوەندی خۆی، لەناو كایەی سیاسیشدا بریتییه له دەنگدانی هاووڵاتی لەسەر كەسانێك و دەستنیشانكردنی كەسێك یان چه‌ند كه‌سێك تیایاندا بۆ ئەوەی نوێنەرایەتی ئەو بكات لەشوێن و پێگەیەكی ناو پێگەكانی دەسەڵات و بڕیاردا، یان هەڵبژاردنی كەسێك لەناو چەند كەسێكی دەستنیشانكراودا بۆ سەرۆكی وڵات یان سەرۆكی شارەوانی یان بەڕێوەبەر و بەرپرسی هەر دامەزراوەیەك كە پەیوەندی بە دەنگدەر و دۆخی گشتی وڵاتەوە هەبێت.
ئەمڕۆ هەموو دەوڵەتەكانی دونیا هەڵبژاردنیان وەك بنەمایەكی یاسایی و دەستووری جێگیر كردووه، به‌مه‌به‌ستی بەرجەستەكردنی ڕۆڵی هاوڵاتی له بەشداریكردن لە بەڕێوەبردنی كاروباری وڵاتدا بەمەبەستی ڕێگری لە تاکڕەوی و دکتاتۆریەت قۆرخکاری، ئەم پرۆسەیە لەیەك كاتدا وەك مافی هاوڵاتی و هەروەها وەك ئەرك و بەرپرسیاریەتیش ناوزەد كراوە.
هەڵبژارن میكانیزمی دیاریكردنی سەرۆك و گەورەی وڵات یان نوێنەرەكانی گەلە لەلایەن خۆیانەوە بۆ ڕاپەڕاندنی كاروبارەكانی وڵات و چۆنیەتی ڕێوشوێنی بەڕێوەبردن و گەڵاڵەكردنی یاساكان، ئەم ئالیەتە بنەمایە بۆ دیموكراسیەت و پەیوەستە بەسیستمی سیاسی ڕۆژئاواوە، جگە لەوەش شارستانیەتەكانیتریش ئاشنا بوون بەم ئالیەتەو تەنها زادەی بیری ئەوان نیەو پێش ئەوانیش بەشێوازی جیاوازی گونجاو لەگەڵ سەردەمەکاندا مومارەسە کراوە، لێرەدا دەبێت بپرسین: ئایا ڕوانگە و هەڵوێستی ئیسلام دەربارەی ئەم هەڵبژاردنانەی كە لەوڵاتی خۆمان و هەموو جیهاندا بەڕێوە دەچن چۆنە؟ ئایا دروستە موسڵمان وەك دەنگدەر یان وەک پاڵێوراو بەشداری بکات؟
ڕای جیاواز هەیە لەنێوان زانایان و ئاڕاستە ئیسلامییەكان لەسەر حوكمی هەڵبژاردن، هەندێك باوەڕیان وایە هەڵبژاردن لەگەڵ ئیسلامدا پێكنایەتەوە و دروست نییە بەشداری تیادا بكرێت وەك دەنگدەر یان كاندید، لای ئەمانە حەرامبوونەكەی لەبەر ئەوەیە هەڵبژاردن لەدیموكراسیەتەوە سەرچاوەی گرتووە كە ئەویش حەرام و پێچەوانەی ئیسلامە.
هەندێكیتر هەڵبژاردنیان پێ دروستەو گرفتێكی شەرعی تیادا نابینن، چونكە ئیسلام ڕێگا و شێوازێكی دیاریكراوی دەستنیشان نەكردووە بۆ دیاریكردنی فەرمانڕەوا و دەسەڵاتەكان، جگە لەوەی هەڵبژاردن ڕێگایەكی باش و گونجاوە بۆ دیاریكردنی كەسی باشتر و بەتوانا و شایستەو تەنها بەدیموکراسیەتەوە پەیوەست نیە.
ڕای دووەم نزیكە لەرۆحی شەریعەت و تایبەتمەندییەكانی ئیسلام و زیاتر لە واقیعی بابەتییەوە نزیكە و پرۆسەیەكی ئاشتیانەو ئاسانە بۆ دیاریكردنی كەسی شیاو بۆ شوێنی شیاو ئەگەر هەڵبژاردنەكە پاك و دووربێت لە فرت و فێڵ و بە باشی و دروستی ئەنجام بدرێت.
زۆرێك لەزانایان و موسڵمانان لێیان تێك دەچێت كاتێك دیموكراسیەت وەك فەلسەفەو باكگراوەندە فیكرییەكەی لەگەڵ ئامڕازو ئالیەتەكاندا تێكەڵ دەكەن، چونكە هیچ ئامڕازێك تاپۆی هیچ ئایدیا و ڕێبازێكی فەلسەفی لەسەر نییەو دەكرێت ببێتە ئامڕاز بۆ ڕاپەڕاندنی زۆر ئەرك و بەئامانجگەیاندنی زۆر تیۆر و ڕێبازی سیاسی و كۆمەڵایەتیتر.
زۆرێك لەئامڕازە خزمەتگوزارییەكانی ئەمڕۆ بۆ ڕاپەڕاندنی ئەركەكانمان لەموسوڵمانان و دنیای ئیسلامەوە سەرچاوەی نەگرتووە و ئێمەی موسڵمانیش سوودیان لێ دەبینین، زۆرێك لەزانستە مرۆییە هاوچەرخەكان ئەمڕۆ بوونەتە سەرچاوەی زانستی بۆ ئێمەی موسڵمان و تەوزیفمان كردووە بۆ خزمەتی ئیسلام و زانستە ئیسلامییەكان، لەمێژووی ئیسلامیشدا زۆر ڕێچكەو ئامڕازی فارسی و ڕۆمی و ژیارەكانیتر كراونەتە ئامڕاز بۆ ڕاپەڕاندنی زۆر كاری سیاسی و سەربازی و ئیداری لەناو دەوڵەتی ئیسلامیدا، نموونەی دەواوین و ئەو تۆمارانەی لەناو دام و دەزگاكانی خەلافەتدا بەكارهات و لەفارسەكانەوە سەرچاوەی گرتبوو كە لەسەردەمی عومەری كوڕی خەتابدا گوازرانەوە بۆ ناو دامەزراوە ئیسلامییەكانی دەوڵەت.
تەنانەت لەسەردەمی پێغەمبەری ئیسلامیشدا(صلی الله علیە وسلم) هەر ئامڕاز و بیرۆكەیەك خزمەتی تێدابووبێت بە دۆزی بانگەوازو پرۆسەی ڕووبەڕوبوونەوەی نەیارانی ئیسلام لەكاتی جیهاد و جەنگەكاندا لای پێغەمبەر قبوڵ بووە بەبێ ئەوەی پرسیار لەسەرچاوە ژیارییەكەی بكات.
هەڵبژاردن كردەیەكی مرۆییەو ئامڕازێك بووە بۆ یەكلاكردنەوەی بژاردەكان و ئەو پرس و بابەتانەی زیاتر لەڕایەكیان لەسەر بووە، ئەمەش ڕیشەیەكی مێژوویی هەیەو زۆربەی گەل و نەتەوەو شارستانیەتەكان بەپێی هەل و مەرج و ئەزموونی خۆیان بەكاریان هێناوە، لەڕووی مێژووییەوە وێنە و شێوازێكی تایبەتی نییە و هەرجارەو بەجۆرێك ڕێك خراوە، ئەوەی ئێستا بەهاوپێچی دیموكراسیەت وێنا كراوە و دەكرێتە موڵكی ئەم ڕێبازە بینێكی دروست و زانستی نییە، مەرج نییە هەموو دەنگدانێك پرۆسەیەكی دیموكراسی و كارێكی دادپەروەرانە بێت، بەپێچەوانەوە هەندێ دەنگدان گوزارشت لە ستەم و نادادپەروەری دەكات، یەكەم دەنگدان و ئەزموونی دیموكراسی یۆنانییەكان كۆبوونەوەی ئەشراف و دەسترۆیشتووەكانیان بووە و پرس و ڕا وەرگیراوە لەخەڵك، بەڵام نه‌ك هەموو خەڵك، به‌ڵكو ته‌نها كەمینەیەك مافی ڕادەربڕین و قسەیان لەسەر بژاردەكان هەبووە، ئافرەت و كۆیلە كە زۆرینەی كۆمەڵگەی ئەوانی پێكهێنابوو ئەو مافەیان نەبووە، لەئەزموونەكانیتردا لەسەر بنەمای چینایەتی كۆمەڵایەتی و ڕەگەز و ئیتنیك دەنگدان لەسەر پرس و دیاریكردنی بژاردەی ناو بژاردەكان ئەنجام دراوە، ئالیەتێكی ئاسان و بێ گرێ و كێشە بووە و مرۆڤ پەنای بۆ بردووە، لەمێژووی ئیسلامیشدا بۆ دیاریكردن و هەڵبژاردنی بژاردەیەك لەناو چەند بژاردەی تردا ئەم دەنگدان و ڕاوێژكارییە هەبووە، چونكە دەنگدان لەخۆیدا پرۆسەیەكی ڕاوێژكارییە بەخەڵك بۆ دەستنیشانكردنی باشتری ناو باشەكان یان بژاردەی ناو بژاردەكان، بەڵام جۆری ئەو خەڵكە و ڕێژە و ئاستیان دۆخەكە و تایبەتمەندی سیاسی و كۆمەڵایەتی و فەرهەنگی ئەو كۆمەڵگەو گەلە دیاری كردووە، لەمێژووی ئیسلامیشدا نموونەی ئەم جۆرە پرس و ڕاوێژە بە بەكارهێنانی ئەم ئامڕازە هەبووە و پەسەند كراوە.
زۆرێك لەنووسەران و توێژارانی ئەو بوارە كۆمەڵێك نموونەی مێژووییمان بۆ دەگوازنەوە كە شێوازێك بووە لەهەڵبژاردن و دەنگدان كە تایبەت بووە بەو بارودۆخە تایبەتەی ئەو كاتەی كۆمەڵگەی ئیسلامی، بۆ نموونە(فەهد ساڵح عەبدولعەزیز عجلان) لەكتێبی(الإنتخابات وأحكامها فی الفقه الإسلامی) كۆمەڵێك ڕووداومان بۆ تۆمار دەكات كە جۆرێك بووە لەهەڵبژاردن:
یەكەم: لەسەردەمی پێغەمبەردا(صلی الله علیە وسلم).
1- بەیعەتی نەقیبەكان كاتێك ئەنصار(پشتیوانەكان) بەیعەتیان بەپێغەمبەر دا، پێغەمبەریش(صلی الله علیە وسلم) پێی فەرموون: (أَخْرِجُوا إِلَيَّ مِنْكُمْ اثْنَيْ عَشَرَ نَقِيبًا مِنْكُمْ يَكُونُونَ على قَوْمِهِمْ فَأَخْرَجُوا مِنْهُمُ).
واتە دوانزە نەقیب لەخۆتان بێنە دەرەوە بۆلام نوێنەری هۆزەكەیان بن، نەقیب و عەریف لەو سەردەمەدا كەسی دەستنیشان كراوبوو بەو جۆرەی ئەو كاتەی خۆیان كە دەبوونە گەورەو دەمڕاست و نوێنەری هۆزەكانیان، ئەمەش بەڕوونی هاوشێوەی جۆری نوێنەرایەتییەكەی ئەمڕۆیە كە خەڵك لەهەڵبژاردنەكاندا دیارییان دەكەن لەگەڵ ئەو تێبینیانەی كە لەڕووی لۆژیكی و بابەتییەوە لەسەر ئەوەی ئەمڕۆ هەمانە.
2- عورەفای هۆزی هەوازن، كە هاتنە لای پێغەمبەر() و موسڵمانبوونی خۆیان ڕاگەیاند پاشان پێی فەرموون: (إِنَّا لَا نَدْرِي مَنْ أَذِنَ مِنْكُمْ مِمَّنْ لَمْ يَأْذَنْ ، فَارْجِعُوا حَتَّى يَرْفَعَ إِلَيْنَا عُرَفَاؤُكُمْ)
پەیوەندی ئەم دوو ڕووداوە بەهەڵبژاردنەوە ئەوەیە كە لەهەردووكیاندا گەڕانەوەی بۆ خەڵك تیایە بۆ دیاریكردنی نوێنەرەكانیان، ئاشكرایە پێغەمبەر كە فەرمووی نەقیبەكانتان بێنە لام بەوانی وت كە خۆتان دوانزە كەستان دیاری بكەن. ئەم دیاریكردنەش بەهەر ئامڕازێك بێت خیاری خەڵكەو پێغەمبەر(صلی الله علیە وسلم) تێبینی لەسەری نەبووە.
--دووەم: لەسەردەمی ڕاشیدیندا:
لەو ڕووداوانەی دەتوانین لێرەدا ئاماژەی بۆ بكەین:
1- ئەو بەیعەت و پەیمانەی بەهەموو خەلیفەیەك دەدرا لەكاتی دانانی هەر یەكەیاندا، بۆ نموونە عەبدولڕەحمانی كوڕی عەوف سێ ڕۆژ لەمزگەوت دانیشت و ڕاوێژی بەخەڵك كرد بۆ دانانی خەلیفە، ئەوەبوو زۆرینەی خەڵك لەگەڵ دانانی عوسمانی كوڕی عەفاندا بوون.
لێرەدا دەبینین عەبدولڕەحمان بۆ وەرگرتنی ڕای خەڵك و بژاردەی ئەوان بۆ خەلیفایەتی ئەم كارەی كرد و لەو نێوەندەشدا جگە لە عوسمان كاندیدیتریش هەبوو كە عەلی كوڕی ئەبوتالیب بوو، بەڵام زۆربەی خەڵكەكە عوسمانیان پێ باشتر بوو.
ئەوەی عەبدولڕەحمان دەنگدانێكی جەماوەری بوو لەسیاقە زەمەنییەكەی خۆی و بەپێی ڕۆژگارەكەی، هەر ئەزموونەو شێوازی خۆی هەبووە، دەكرێت ئەمیان لەویان پێشكەوتووتر بووبێت، بەڵام دەتوانین بڵێین ئەزموونی هاوچەرخی هەڵبژاردنی سەردەمی دیموكراسیەت پڕە لە كەم و كورتی و چەواشەكاری و نادادپەروەری.
خەلیفەكانی ڕاشیدین هەریەكەیان لەپرۆسەی دەنگدانی نوخبەیەك لە ئەصحابی پێغەمبەردا دیاری كراون، لەسەقیفە دوای گفتوگۆ و ڕادەربڕینی ئەو كۆمەڵە لەسەر بژاردەكان زۆربەیان پێشەوا ئەبوبەكریان دیاری كرد ببێتە خەلیفە.
عومەری كوڕی خەتاب لەكاتی مەرگیدا چەند كەسێكی لەگەورە پیاوانی صەحابە دیاریكرد كە كەسێك بۆ جێنشینایەتی ئەو دیاری بكەن، ئەو كەسی دیاری نەكرد و بەڕەوای نەزانی دەسەڵاتداری موسڵمانان بە بێ گەڕانەوە بۆ پرۆسەی ڕاوێژكردن دیاری بكرێت.
چۆنیەتی ئەنجامدانی هەڵبژردن و یەكلاكردنەوەی بژاردە و بەربژێرەكان لەو سەردەمانەی ئیسلامدا بەو جۆرە بووە، دوای دەستنیشانكردنی هەر خەلیفەیەك لەلایەن نوخبەی زانا و دانایانی موسڵمانەوە قۆناغی بەیعەت دەستی پێ دەكرد كە بەشدارییەكی جەماوەری بوو لەدیاریكردنی خەلیفەدا، یان وەك ڕاپرسییەكی ئازادانە وابوو، هەندێ كەس بەیعەتەكەشیان نەدەداو هیچ لێپێچینەوەیەكیشیان بەرامبەر نەدەكرا.
*چه‌ند په‌ره‌گرافێك له‌كتێبی(ئیسلام و دیموكراسیه‌ت، خاڵه‌كانی به‌یه‌كگه‌یشتن و سنووره‌كانی جیابوونه‌وه) نووسینی: كامیل مه‌حمود
هەڵبژاردن وەك وشە و زاراوە تازە نییەو لەڕووی زمانەوانییەوە بژاردەی نێوان چەند شتێكە لەلایەن مرۆڤەوە بەپێی عەقڵ و لۆژیك و بەرژەوەندی خۆی، لەناو كایەی سیاسیشدا بریتییه له دەنگدانی هاووڵاتی لەسەر كەسانێك و دەستنیشانكردنی كەسێك یان چه‌ند كه‌سێك تیایاندا بۆ ئەوەی نوێنەرایەتی ئەو بكات لەشوێن و پێگەیەكی ناو پێگەكانی دەسەڵات و بڕیاردا، یان هەڵبژاردنی كەسێك لەناو چەند كەسێكی دەستنیشانكراودا بۆ سەرۆكی وڵات یان سەرۆكی شارەوانی یان بەڕێوەبەر و بەرپرسی هەر دامەزراوەیەك كە پەیوەندی بە دەنگدەر و دۆخی گشتی وڵاتەوە هەبێت.
ئەمڕۆ هەموو دەوڵەتەكانی دونیا هەڵبژاردنیان وەك بنەمایەكی یاسایی و دەستووری جێگیر كردووه، به‌مه‌به‌ستی بەرجەستەكردنی ڕۆڵی هاوڵاتی له بەشداریكردن لە بەڕێوەبردنی كاروباری وڵاتدا بەمەبەستی ڕێگری لە تاکڕەوی و دکتاتۆریەت قۆرخکاری، ئەم پرۆسەیە لەیەك كاتدا وەك مافی هاوڵاتی و هەروەها وەك ئەرك و بەرپرسیاریەتیش ناوزەد كراوە.
هەڵبژارن میكانیزمی دیاریكردنی سەرۆك و گەورەی وڵات یان نوێنەرەكانی گەلە لەلایەن خۆیانەوە بۆ ڕاپەڕاندنی كاروبارەكانی وڵات و چۆنیەتی ڕێوشوێنی بەڕێوەبردن و گەڵاڵەكردنی یاساكان، ئەم ئالیەتە بنەمایە بۆ دیموكراسیەت و پەیوەستە بەسیستمی سیاسی ڕۆژئاواوە، جگە لەوەش شارستانیەتەكانیتریش ئاشنا بوون بەم ئالیەتەو تەنها زادەی بیری ئەوان نیەو پێش ئەوانیش بەشێوازی جیاوازی گونجاو لەگەڵ سەردەمەکاندا مومارەسە کراوە، لێرەدا دەبێت بپرسین: ئایا ڕوانگە و هەڵوێستی ئیسلام دەربارەی ئەم هەڵبژاردنانەی كە لەوڵاتی خۆمان و هەموو جیهاندا بەڕێوە دەچن چۆنە؟ ئایا دروستە موسڵمان وەك دەنگدەر یان وەک پاڵێوراو بەشداری بکات؟
ڕای جیاواز هەیە لەنێوان زانایان و ئاڕاستە ئیسلامییەكان لەسەر حوكمی هەڵبژاردن، هەندێك باوەڕیان وایە هەڵبژاردن لەگەڵ ئیسلامدا پێكنایەتەوە و دروست نییە بەشداری تیادا بكرێت وەك دەنگدەر یان كاندید، لای ئەمانە حەرامبوونەكەی لەبەر ئەوەیە هەڵبژاردن لەدیموكراسیەتەوە سەرچاوەی گرتووە كە ئەویش حەرام و پێچەوانەی ئیسلامە.
هەندێكیتر هەڵبژاردنیان پێ دروستەو گرفتێكی شەرعی تیادا نابینن، چونكە ئیسلام ڕێگا و شێوازێكی دیاریكراوی دەستنیشان نەكردووە بۆ دیاریكردنی فەرمانڕەوا و دەسەڵاتەكان، جگە لەوەی هەڵبژاردن ڕێگایەكی باش و گونجاوە بۆ دیاریكردنی كەسی باشتر و بەتوانا و شایستەو تەنها بەدیموکراسیەتەوە پەیوەست نیە.
ڕای دووەم نزیكە لەرۆحی شەریعەت و تایبەتمەندییەكانی ئیسلام و زیاتر لە واقیعی بابەتییەوە نزیكە و پرۆسەیەكی ئاشتیانەو ئاسانە بۆ دیاریكردنی كەسی شیاو بۆ شوێنی شیاو ئەگەر هەڵبژاردنەكە پاك و دووربێت لە فرت و فێڵ و بە باشی و دروستی ئەنجام بدرێت.
زۆرێك لەزانایان و موسڵمانان لێیان تێك دەچێت كاتێك دیموكراسیەت وەك فەلسەفەو باكگراوەندە فیكرییەكەی لەگەڵ ئامڕازو ئالیەتەكاندا تێكەڵ دەكەن، چونكە هیچ ئامڕازێك تاپۆی هیچ ئایدیا و ڕێبازێكی فەلسەفی لەسەر نییەو دەكرێت ببێتە ئامڕاز بۆ ڕاپەڕاندنی زۆر ئەرك و بەئامانجگەیاندنی زۆر تیۆر و ڕێبازی سیاسی و كۆمەڵایەتیتر.
زۆرێك لەئامڕازە خزمەتگوزارییەكانی ئەمڕۆ بۆ ڕاپەڕاندنی ئەركەكانمان لەموسوڵمانان و دنیای ئیسلامەوە سەرچاوەی نەگرتووە و ئێمەی موسڵمانیش سوودیان لێ دەبینین، زۆرێك لەزانستە مرۆییە هاوچەرخەكان ئەمڕۆ بوونەتە سەرچاوەی زانستی بۆ ئێمەی موسڵمان و تەوزیفمان كردووە بۆ خزمەتی ئیسلام و زانستە ئیسلامییەكان، لەمێژووی ئیسلامیشدا زۆر ڕێچكەو ئامڕازی فارسی و ڕۆمی و ژیارەكانیتر كراونەتە ئامڕاز بۆ ڕاپەڕاندنی زۆر كاری سیاسی و سەربازی و ئیداری لەناو دەوڵەتی ئیسلامیدا، نموونەی دەواوین و ئەو تۆمارانەی لەناو دام و دەزگاكانی خەلافەتدا بەكارهات و لەفارسەكانەوە سەرچاوەی گرتبوو كە لەسەردەمی عومەری كوڕی خەتابدا گوازرانەوە بۆ ناو دامەزراوە ئیسلامییەكانی دەوڵەت.
تەنانەت لەسەردەمی پێغەمبەری ئیسلامیشدا(صلی الله علیە وسلم) هەر ئامڕاز و بیرۆكەیەك خزمەتی تێدابووبێت بە دۆزی بانگەوازو پرۆسەی ڕووبەڕوبوونەوەی نەیارانی ئیسلام لەكاتی جیهاد و جەنگەكاندا لای پێغەمبەر قبوڵ بووە بەبێ ئەوەی پرسیار لەسەرچاوە ژیارییەكەی بكات.
هەڵبژاردن كردەیەكی مرۆییەو ئامڕازێك بووە بۆ یەكلاكردنەوەی بژاردەكان و ئەو پرس و بابەتانەی زیاتر لەڕایەكیان لەسەر بووە، ئەمەش ڕیشەیەكی مێژوویی هەیەو زۆربەی گەل و نەتەوەو شارستانیەتەكان بەپێی هەل و مەرج و ئەزموونی خۆیان بەكاریان هێناوە، لەڕووی مێژووییەوە وێنە و شێوازێكی تایبەتی نییە و هەرجارەو بەجۆرێك ڕێك خراوە، ئەوەی ئێستا بەهاوپێچی دیموكراسیەت وێنا كراوە و دەكرێتە موڵكی ئەم ڕێبازە بینێكی دروست و زانستی نییە، مەرج نییە هەموو دەنگدانێك پرۆسەیەكی دیموكراسی و كارێكی دادپەروەرانە بێت، بەپێچەوانەوە هەندێ دەنگدان گوزارشت لە ستەم و نادادپەروەری دەكات، یەكەم دەنگدان و ئەزموونی دیموكراسی یۆنانییەكان كۆبوونەوەی ئەشراف و دەسترۆیشتووەكانیان بووە و پرس و ڕا وەرگیراوە لەخەڵك، بەڵام نه‌ك هەموو خەڵك، به‌ڵكو ته‌نها كەمینەیەك مافی ڕادەربڕین و قسەیان لەسەر بژاردەكان هەبووە، ئافرەت و كۆیلە كە زۆرینەی كۆمەڵگەی ئەوانی پێكهێنابوو ئەو مافەیان نەبووە، لەئەزموونەكانیتردا لەسەر بنەمای چینایەتی كۆمەڵایەتی و ڕەگەز و ئیتنیك دەنگدان لەسەر پرس و دیاریكردنی بژاردەی ناو بژاردەكان ئەنجام دراوە، ئالیەتێكی ئاسان و بێ گرێ و كێشە بووە و مرۆڤ پەنای بۆ بردووە، لەمێژووی ئیسلامیشدا بۆ دیاریكردن و هەڵبژاردنی بژاردەیەك لەناو چەند بژاردەی تردا ئەم دەنگدان و ڕاوێژكارییە هەبووە، چونكە دەنگدان لەخۆیدا پرۆسەیەكی ڕاوێژكارییە بەخەڵك بۆ دەستنیشانكردنی باشتری ناو باشەكان یان بژاردەی ناو بژاردەكان، بەڵام جۆری ئەو خەڵكە و ڕێژە و ئاستیان دۆخەكە و تایبەتمەندی سیاسی و كۆمەڵایەتی و فەرهەنگی ئەو كۆمەڵگەو گەلە دیاری كردووە، لەمێژووی ئیسلامیشدا نموونەی ئەم جۆرە پرس و ڕاوێژە بە بەكارهێنانی ئەم ئامڕازە هەبووە و پەسەند كراوە.
زۆرێك لەنووسەران و توێژارانی ئەو بوارە كۆمەڵێك نموونەی مێژووییمان بۆ دەگوازنەوە كە شێوازێك بووە لەهەڵبژاردن و دەنگدان كە تایبەت بووە بەو بارودۆخە تایبەتەی ئەو كاتەی كۆمەڵگەی ئیسلامی، بۆ نموونە(فەهد ساڵح عەبدولعەزیز عجلان) لەكتێبی(الإنتخابات وأحكامها فی الفقه الإسلامی) كۆمەڵێك ڕووداومان بۆ تۆمار دەكات كە جۆرێك بووە لەهەڵبژاردن:
یەكەم: لەسەردەمی پێغەمبەردا(صلی الله علیە وسلم).
1- بەیعەتی نەقیبەكان كاتێك ئەنصار(پشتیوانەكان) بەیعەتیان بەپێغەمبەر دا، پێغەمبەریش(صلی الله علیە وسلم) پێی فەرموون: (أَخْرِجُوا إِلَيَّ مِنْكُمْ اثْنَيْ عَشَرَ نَقِيبًا مِنْكُمْ يَكُونُونَ على قَوْمِهِمْ فَأَخْرَجُوا مِنْهُمُ).
واتە دوانزە نەقیب لەخۆتان بێنە دەرەوە بۆلام نوێنەری هۆزەكەیان بن، نەقیب و عەریف لەو سەردەمەدا كەسی دەستنیشان كراوبوو بەو جۆرەی ئەو كاتەی خۆیان كە دەبوونە گەورەو دەمڕاست و نوێنەری هۆزەكانیان، ئەمەش بەڕوونی هاوشێوەی جۆری نوێنەرایەتییەكەی ئەمڕۆیە كە خەڵك لەهەڵبژاردنەكاندا دیارییان دەكەن لەگەڵ ئەو تێبینیانەی كە لەڕووی لۆژیكی و بابەتییەوە لەسەر ئەوەی ئەمڕۆ هەمانە.
2- عورەفای هۆزی هەوازن، كە هاتنە لای پێغەمبەر() و موسڵمانبوونی خۆیان ڕاگەیاند پاشان پێی فەرموون: (إِنَّا لَا نَدْرِي مَنْ أَذِنَ مِنْكُمْ مِمَّنْ لَمْ يَأْذَنْ ، فَارْجِعُوا حَتَّى يَرْفَعَ إِلَيْنَا عُرَفَاؤُكُمْ)
پەیوەندی ئەم دوو ڕووداوە بەهەڵبژاردنەوە ئەوەیە كە لەهەردووكیاندا گەڕانەوەی بۆ خەڵك تیایە بۆ دیاریكردنی نوێنەرەكانیان، ئاشكرایە پێغەمبەر كە فەرمووی نەقیبەكانتان بێنە لام بەوانی وت كە خۆتان دوانزە كەستان دیاری بكەن. ئەم دیاریكردنەش بەهەر ئامڕازێك بێت خیاری خەڵكەو پێغەمبەر(صلی الله علیە وسلم) تێبینی لەسەری نەبووە.
--دووەم: لەسەردەمی ڕاشیدیندا:
لەو ڕووداوانەی دەتوانین لێرەدا ئاماژەی بۆ بكەین:
1- ئەو بەیعەت و پەیمانەی بەهەموو خەلیفەیەك دەدرا لەكاتی دانانی هەر یەكەیاندا، بۆ نموونە عەبدولڕەحمانی كوڕی عەوف سێ ڕۆژ لەمزگەوت دانیشت و ڕاوێژی بەخەڵك كرد بۆ دانانی خەلیفە، ئەوەبوو زۆرینەی خەڵك لەگەڵ دانانی عوسمانی كوڕی عەفاندا بوون.
لێرەدا دەبینین عەبدولڕەحمان بۆ وەرگرتنی ڕای خەڵك و بژاردەی ئەوان بۆ خەلیفایەتی ئەم كارەی كرد و لەو نێوەندەشدا جگە لە عوسمان كاندیدیتریش هەبوو كە عەلی كوڕی ئەبوتالیب بوو، بەڵام زۆربەی خەڵكەكە عوسمانیان پێ باشتر بوو.
ئەوەی عەبدولڕەحمان دەنگدانێكی جەماوەری بوو لەسیاقە زەمەنییەكەی خۆی و بەپێی ڕۆژگارەكەی، هەر ئەزموونەو شێوازی خۆی هەبووە، دەكرێت ئەمیان لەویان پێشكەوتووتر بووبێت، بەڵام دەتوانین بڵێین ئەزموونی هاوچەرخی هەڵبژاردنی سەردەمی دیموكراسیەت پڕە لە كەم و كورتی و چەواشەكاری و نادادپەروەری.
خەلیفەكانی ڕاشیدین هەریەكەیان لەپرۆسەی دەنگدانی نوخبەیەك لە ئەصحابی پێغەمبەردا دیاری كراون، لەسەقیفە دوای گفتوگۆ و ڕادەربڕینی ئەو كۆمەڵە لەسەر بژاردەكان زۆربەیان پێشەوا ئەبوبەكریان دیاری كرد ببێتە خەلیفە.
عومەری كوڕی خەتاب لەكاتی مەرگیدا چەند كەسێكی لەگەورە پیاوانی صەحابە دیاریكرد كە كەسێك بۆ جێنشینایەتی ئەو دیاری بكەن، ئەو كەسی دیاری نەكرد و بەڕەوای نەزانی دەسەڵاتداری موسڵمانان بە بێ گەڕانەوە بۆ پرۆسەی ڕاوێژكردن دیاری بكرێت.
چۆنیەتی ئەنجامدانی هەڵبژردن و یەكلاكردنەوەی بژاردە و بەربژێرەكان لەو سەردەمانەی ئیسلامدا بەو جۆرە بووە، دوای دەستنیشانكردنی هەر خەلیفەیەك لەلایەن نوخبەی زانا و دانایانی موسڵمانەوە قۆناغی بەیعەت دەستی پێ دەكرد كە بەشدارییەكی جەماوەری بوو لەدیاریكردنی خەلیفەدا، یان وەك ڕاپرسییەكی ئازادانە وابوو، هەندێ كەس بەیعەتەكەشیان نەدەداو هیچ لێپێچینەوەیەكیشیان بەرامبەر نەدەكرا.
*چه‌ند په‌ره‌گرافێك له‌كتێبی(ئیسلام و دیموكراسیه‌ت، خاڵه‌كانی به‌یه‌كگه‌یشتن و سنووره‌كانی جیابوونه‌وه) نووسینی: كامیل مه‌حمود
هه‌واڵی گرنگ
